De zombie van het neoliberalisme kan verslagen worden

(Origineel verscheen op 4 augustus in The Guardian, dus geschreven voor ‘de rellen’)

Luttele dagen na het akkoord dat de eurocrisis zou moeten oplossen, is die weer helemaal terug. Tegenvallende groeicijfers hebben een ‘nieuwe’ financiële ineenstorting op de kaart gezet. Het antwoord van politici, bankiers en leiders van bedrijven is meer van hetzelfde – meer van hetzelfde neoliberale beleid dat ons nu net in deze heikele situatie heeft gebracht.

Neoliberalisme lijkt niet langer “zinvol te zijn”, maar diens logica blijft voortstrompelen, zonder een bewuste richting, als een zombie: afzichtelijk, hardnekkig en gevaarlijk. Zulk is het “onleven” van een zombie: een lichaam zonder doel, niet in staat om zich aan te passen voor de toekomst, niet in staat plannen te maken. Het kan alleen nog maar naar gewoonte ageren met een maniakale honger. Tenzij er een .dramatische herschikking van de maatschappij plaatsvindt, moeten we rekenen met het vooruitzicht van tientallen jaren zo voort te slepen, terwijl de crises waar we in zitten -economisch, sociaal, ecologisch – niet opgelost worden. Maar waar zou die herschikking vandaan moeten komen, als we leven in de wereld van zombie-liberalisme?

Te midden van zoveel hopeloosheid leek het telefoonafluister-schandaal een moment van verlossing te bieden. Maar terwijl de nieuws-cyclus weer voortgaat, blijven we achter met de vraag welk effect het echt zal hebben.

Hackgate kan niet op zichzelf gezien worden. Sinds de financiële “meltdown” van 2007-08 hebben we vergelijkbare scenes gezien, en vergelijkbare woede, rond de uitgaves van parlementsleden en de bonussen voor bankiers. We hebben niet een maar twee media-stormen gezien rond de repressie van protest. De eerste na de politie-aanval op de protesten tegen de G20 in 2009 en de dood van Ian Tomlinson  en de tweede barstte los met de onthulling van infiltrant/politie-agent Mark Kennedy wat leidde tot de ongekende ontmaskering van nog eens vijf geïnfiltreerde agenten die actief waren binnen antikapitalistische of milieu-bewegingen. De weigering van de (Londense, vert.) Metropolitan Police om volledig onderzoek te doen naar de telefoonluisteraffaire is dan het derde schandaal dat blootlegt hoe politiek het karakter van het huidige politie-beleid is.

Het antwoord is onontkoombaar: we beleven nu iets dat historisch is. Deze schandalen maken deel uit van een algemenere sociale en economische crisis, die werd afgeroepen door de financiële crisis. Wat minder duidelijk is, is de precieze wezen van het verband tussen crisis en schandaal, en daarmee van de politieke betekenis van de schandalen.

Hackgate onthult de mechanismen van een netwerk van corruptie waarvan we de grove lijnen al hadden begrepen. Wat we echter zien, is niet de verstoring van een anders goed functionerend systeem, maar een element van een systeem dat alleen kan opereren via zulke corrupte mechanismen. Wat we nu zien, in z’n moment van ontbinding, zijn de lokale overeenkomsten waarmee het neoliberalisme in de UK gevestigd werd.

Neoliberale regeringen hebben over de hele wereld vergelijkbare karaktertrekken. Maar de praktijk in elk land werd gevormd door de bijzonderheden van de geschiedenis van dat land. In elk land ontstond een specifieke regeling tussen delen van de heersende klasse die mogelijk zou maken dat neoliberaal beleid aan de bevolking werd opgelegd die daar, over het algemeen, niet op zat te wachten.

Rupert Murdoch en de spektakelkrantencultuur die hij hielp te vestigen, was doorslaggevend in dit proces in het Verenigd Koninkrijk, niet in het minst door de drukkersbonden bij Wapping te verslaan. Andere leden van dat verbond zijn een Thatcherige Conservatieve partij en een geneoliberaliseerde Labour party, een sterk gepolitiseerde politiemacht en, vooral na de big bang van deregulering van de aandelenmarkt in 1986, de dominantie van financieel kapitaal. Het is geen toeval dat elk van deze onderdelen de laatste paar jaar is opgeschud door schandalen.

Neoliberalisme vereist echter meer dan de interne herschikking van een nationale heersende klasse. Elke semi-stabiele vorm van kapitalisme heeft ook een soort regeling nodig met de bredere bevolking, of tenminste een dooorslaggevende deel daarvan. De Keynesiaanse regeling van na de Tweede Wereldoorlog omvatte een uitgesproken overeenkomst waarin stijging van reële lonen werd gekoppeld aan stijgende productiviteit. Maar het neoliberalisme bevatte een impliciete overeenkomst gebaseerd op de toegang tot goedkoop krediet. Terwijl de reële lonen sinds het einde van de jaren 1970 zijn gestagneerd, hebben de meeste mensen hun levensstandaards op peil weten te houden met de schuldenmechanismes. Een andere deel van de stilzwijgende overeenkomst van het neoliberalisme, was het afzien van elk beroep op democratische, collectieve controle over de levensomstandigheden: politiek werd gereduceerd tot technocratisch besturen. In plaats daarvan accepteerden individuen dat door hard werken en slimme keuzes op gebied van scholing en andere levenszaken, en een beetje geluk, zij – of hun kinderen – de vruchten zouden kunnen plukken van economische groei.

De financiële crisis versplinterde de centrale component van deze overeenkomst: toegang tot goedkoop krediet. De levensstandaard kan niet langer op peil gehouden worden en er is. voor het eerst in een eeuw, de angst dat kinderen slechter af zullen zijn dan hun ouders. Nu de overeenkomst verbroken is, beginnen de lokale bestuursovereenkomsten in het VK samenhang te verliezen.

De schandalen zijn daarom geen symptomen van vernieuwing maar eerder van de zombiestatus van het neoliberalisme. De schandalen vertegenwoordigen het lichaam van de zombie, dat aan het ontbinden is ookal gaat het voort met z’n ingesleten operatie. Het telefoonafluisterschandaal is niet, zoals sommigen beweerd hebben, een Britse lente, de Britse equivalent van de revoluties in de Maghreb of de beweging van de ‘indignados’ in Spanje en Griekenland. Anders dan deze andere gebeurtenissen, is de rol van het “publiek” bij Hackgate grotendeels een passieve. Maar het zou ook een vergissing zijn om te beweren dat dit schandaal helemaal niets verandert. Zo’n wereldvreemde en sceptische opstelling versterkt alleen maar de neoliberale doctrine van “het einde van de geschiedenis” dat verandering onmogelijk is.

De schandalen hebben onthuld wat tot nu toe verborgen was, maar dat is nog niet genoeg om ons te redden. Wat wij ontberen is het geloof dat gewone mensen samen kunnen ageren om weer wat grip op de wereld te krijgen. De enige uitweg uit de huidige impasse, is massale politieke actie te doen ontspruiten, zoals wat opvlamde in Griekenland, Spanje en de Maghreb evenals de studentenbeweging in het VK. Elk vooruitzicht dat dit het niveau zou kunnen bereiken van sociale beweging nodig om het neoliberalisme uit de weg te ruimen, is gebaseerd op de hoop dat de omarming van tabloid en celebrity-cultuur een symptoom is van de machteloze positie waarin het neoliberalisme ons plaatst, en niet diens oorzaak.

De ineenstorting van de neoliberale ideologie en de ontmaskering van het corrupte wezen van de huidige politie en politiek moet meegenomen worden in onze beschouwingen, als we bedenken welke politieke vormen we kunnen ontwikkelen die sociale bewegingen kunnen doen ontstaan. Op zichzelf gelaten, zal de verontwaardiging die veroorzaakt wordt door Hackgate hoogstwaarschijnlijk net zo terugvallen in het gevoel van machteloosheid die ons nu zo beheerst.