Debat over toe-eigening of toe-eigening van het debat? Een blik over de grens

Deze tekst wordt gepubliceerd in WTO.ZIP nieuwsbrief nr. 45

Bezuinigen! Flexibiliseren! Dereguleren! Privatiseren!

In heel Europa worden dezelfde neo-liberale mantra’s verkondigd. Ook in het Nederland van het kabinet Balkenende II en in het Duitsland van de regering Schroeder. Partijen, vakbonden, de kerken of sociale fora betogen tegen die koers. Maar of het protest nu bescheiden is (zoals hier) dan wel massaal (zoals daar [1]) – effect heeft het niet. De sloop van de rechten en verworvenheden van de welvaartsstaat gaat gewoon door.

En dan is er nog de radicale oppositie, de andersglobalisten. Wat hen beweegt en wat zij doen (of laten) is onlangs in Vrij Nederland op een rij gezet [2]. In het artikel “Andersglobalisten in Nederland, god straft wie activist in Holland wil zijn” gaat E. Nieuwenhuis op zoek naar verklaringen voor het raadsel dat men zo weinig merkt van de Nederlandse andersglobalisten.
J.W. Duyvendak wijst hem op de “typisch Nederlandse consensus-cultuur”, het ontbreken van een “gunstige politieke context” (lees: Paarse kabinetten) en last but not least de effecten van het fenomeen Fortuyn. Nieuwenhuis’ diagnose: “Het ‘eigen kaas eerst’-sentiment raakt de juiste snaar bij de Fransen. De Nederlandse andersglobalisten hebben geen thema gevonden dat Nederlanders weet te raken en aansluit bij mondiale problematiek [3].”

En in Duitsland?

Daar lijken de andersglobalisten iets gevonden te hebben wat aanslaat en voor verbreding kan zorgen. Het betreft geen kaas, bier of auto van eigen bodem maar een concept voor verzet tegen de neo-liberale opmars: Aneignung, toeeigening, appropriation, appropriación, istimlaek, tamalluk, zhanyou [4].

Aneignung en Umsonst

De oorsprong van de lopende discussie over ‘Aneignung’ ligt in antikapitalistisch en andersglobalistisch Berlijn. De aanzet voor de discussie vormden de goede ervaringen met een nieuwe locale aktievorm: “Berlin Umsonst” [5]. Dit idee zag in het voorjaar van 2003 het licht en heeft nu, 1 jaar later, navolging gevonden in tenminste vijf andere Duitse steden. Er zijn talrijke acties gevoerd in het kader van de ‘Umsonst-Idee’. “Het concept van de Umsonst-idee werkt.” [6]. Het devies luidt: “Alles voor allen. En wel gratis.” Dresden Umsonst: “Schoener Leben jetzt und fuer alle! – We willen laten zien dat bepaalde behoeftes bij het leven horen en hun bevrediging daarom voor allen mogelijk moet zijn. We nemen er geen genoegen meer mee om voor bioscoop, zwembad, bibliotheek, bus, kleuterspeelzaal, sportvereniging etcetera steeds meer te moeten betalen of buiten te moeten blijven [7].”

Sterke kanten

Naam en motto van de ‘Umsonst-Idee’ zijn inmiddels een label. Dat lijkt geen toeval. De ‘Umsonst-Idee’ is namelijk niet alleen simpel maar ook een aantrekkelijk strategisch concept. Hier zes sterke kanten op een rij, wie doordenkt vindt allicht meer.

1. De ‘Umsonst-Idee’ richt zich op het hier en nu. Dit is waar de problemen (ontslag, introductie van collegegeld, verlies van werkloosheidsuitkering, sluiting van kleuterspeelzalen, enzovoorts) zich voordoen en door het individu moeten worden opgelost. Daarmee steekt het concept scherp en positief af bij regeringsbetogen (over begrotingsdiscipline, geduld, toekomstige generaties en dergelijke), enerzijds, en marxistische betogen (over revoluties op langere termijn), anderzijds. “In the long run we are all dead”, zoals Keynes treffend zei.
2. De ‘Umsonst-Idee’ sluit met het motto “Alles voor allen” elke twijfel over haar universele bedoelingen uit. Daarmee staat het concept opnieuw lijnrecht tegenover de steeds verfijnder uitsluitings- en beheersingsregimes van de staat, maar ook de nationalistische onderstroom van de gematigd kritische oppositie die lijkt te opereren volgens het principe van eigen werklozen/bejaarden/zieken etcetera eerst [8].
3. De ‘Umsonst-Idee’ stelt de behoeftes centraal waar neo-liberale politiek hen opoffert uit naam van de “Sachzwanglogik” (logica van de “feitelijke noodzaak”). Wie de leefwereld en behoeftes van mensen als uitgangspunt neemt, haalt het TINA discours – There is no alternative – onderuit [9]. De legitimatie van neo-liberaal beleid komt zo onder vuur te liggen. En belangen en belangentegenstellingen keren terug naar de politieke agenda en arena.
4. De ‘Umsonst-Idee’ hanteert als basis de onvervreemdbare rechten van de mens. Wat een naïeve notie en/of open deur lijkt, kan het hart van het neo-liberale gedachtegoed dodelijk raken, mits consekwent volgehouden. Te ver gezocht? Op 21 januari 2004, zagen drie leden van ‘Dresden Umsonst’ hun huizen binnengevallen en zichzelf afgevoerd voor foto’s, vingerafdrukken en ondervragingen. Was getekend Binnenlandse Veiligheidsdienst [10].
5. De ‘Umsonst-Idee’ eist de vrije toegang tot basisgoederen en -voorzieningen uit naam van de vrijheid tot een leven in zelfbeschikking voor iedereen. Het Umsonst-concept vult daarmee het begrip “vrijheid” radikaal en utopisch in. “We bedoelen hiermee noch de liberale opvatting van vrijheid die beperkt is tot het aangaan van (marktgerichte) contracten noch de pogingen tot sociale hervorming door middel van gelijke kansen en rechtvaardige verdeling die de marktprocessen moeten corrigeren [11].”
6. In de ‘Umsonst-Idee’ gaan mensen (samen) tot actie over in plaats van hun hoop te vestigen op de staat. De Umsonst-idee voorziet niet in overleggen met, lobbyen of smeken bij het politieke en economische gezag. Daarmee vermijdt het de valkuil van de gematigd kritische oppositie, namelijk de idee dat “inhoudelijke argumenten” in combinatie met het appel aan het welbegrepen eigenbelang het neo-liberale beleid wel zal doen wijzigen [12].

Kan nog beter

Ondanks alle strategische charme van de ‘Umsonst-idee’ blijkt er nog ruimschoots behoefte aan een betere uitwerking van het concept, zowel in praktisch alsook in principeel opzicht. Neem de gratis-zwemakties: geen punt voor jonge mensen, maar hoe speel je het klaar voor mensen die ouder, slecht ter been, in gezelschap van kinderen of zonder verblijfspapieren zijn? Kortom: hoe maak je de sociale akties voor allen toegankelijk?
Een ander voorbeeld betreft de theorievorming: wat te doen met het cruciale verschil tussen de toeeigening van kapitalistisch geproduceerde goederen en diensten, enerzijds, en de toeeigening van de productiemiddelen, anderzijds [13]? “We don’t want a (bigger) piece of the cake, we want the whole bloody bakery?” De slogan is oud, maar het aangesneden dilemma is actueler dan ooit. Wat zijn TRIPS, GATS, copyright-regimes en dergelijke immers anders dan benamingen voor strategieën voorprivé-
toeeigening van “the whole bloody bakery”?

Congres BUKO: het einde van de bescheidenheid

Over deze en vele andere kanten van ‘Aneignung’ wordt van 20 tot 23 mei in Kassel verder gepraat. Dan houdt de BUKO – Bundeskoordination Internationalismus – haar jaarlijkse congres [14].
Terwijl in de officiële betogen continu wordt gehamerd op het aanhalen van de broekriem en het opgeven van sociale rechten, gaat de BUKO juist in het offensief en roept op tot “het einde van de bescheidenheid.” En hanteert daarbij ‘Aneignung’ als strategische invalshoek.
“Op het bondscongres 2004 staat toeeigening centraal. Of het perspectief van toeeigening daadwerkelijk kan bijdragen tot een sterkere en duidelijkere rol van de praktische kritiek op de kapitalistische maatschappij in het dagelijkse leven, zal uit de praktijk moeten blijken. En over deze praktijk, die nog maar net begonnen is, willen we op dit congres debatteren. De nadruk ligt op de vraag waar anti-hegemoniale wijzen van toeeigening bestaan en hoe zij een collectieve en politieke functie kunnen krijgen.
Tevens ligt hier een link met kwesties van representatie en cultureel bepaalde wijzen van toeeigening,” aldus Berlin Umsonst [15].

Gangmaker Arranca!

Ook publicitair is het debat over het concept ‘Aneignung’ verder op stoom gekomen. Het tijdschrift Arranca! is een van de gangmakers. Arranca! heeft twee themanummer’s over ‘Aneignung’ uitgebracht. “Aneignung I” bevat een inleidend essay op basis van de Berlijnse ervaringen en een reeks artikelen over praktijken van toeeigeningen uit diverse landen (waaronder het legendarische verhaal van de (de-)privatisering van het water in Bolivia. In “Aneignung II” staan beschouwingen over de theoretische en historische kanten van het begrip, bedoeld voor dieper inzicht en lering uit het verleden.

In Duitsland hebben de andersglobalisten dus Kassel en het einde van de bescheidenheid op de agenda gezet.

En in Nederland?

Daar staat voor september het Nederlands Sociaal Forum op de agenda. Offensieve toestanden (of een debat over onteigening en toeeigening) vallen hierbij vooralsnog niet te verwachten. Ongeacht de staat van ontbinding van het inmiddels officieel dood verklaarde poldermodel houden heel belangrijke trekkers namelijk vast aan praten en samenwerken. Omdat het meer oplevert dan … eh ja [16].

Postmodern

Reeds in juni staat voor andersglobalisten het Festival van de Globalisering (http://www.festivalglobalisering.nl) op de agenda. De organisatie ligt in handen van de stichting festivalglobalisering ofwel veel vrijwilligers plus een bestuur. Wie de bestuurders zijn – volgens E. Nieuwenhuis “vijf dertigers die geen of nauwelijks banden hebben met andersglobalistische organisaties” [17] – vermeldt de website niet, wel hun filosofie: “Het bestuur stuurt op visie, niet op inhoud. De echte inhoud komt vanuit de werkgroepleden. Niemand heeft de wijsheid in pacht, veel moet ontdekt worden.” Bekeken door deze postmoderne bril zijn belangentegenstellingen een overblijfsel uit een nog onvoldoende door gesprek (niet ‘debat’), respect (geen mens, bedrijf, opvatting is ‘fout’) en saamhorigheidsbesef verlichte opvatting van mens en economie. Onteigening of toeeigening zijn begrippen die thuishoren op een planeet die hiervan lichtjaren verwijderd is…

Onteigening en toeeigening?

Wat het NSF en het Festival van de Globalisering ook mogen opleveren, twee zaken lijken helder: een debat over globalisering in termen van onteigening en toeeigening vindt in Nederland niet plaats; ont- en toeeigening van het debat zelf daarentegen wel.

Van wie was, is, en wordt het debat over globalisering? Dat de strijd hierover alsmaar feller woedt, is op zich goed nieuws. Dat “toeeigening van boven” van het debat over globalisering plaatsvindt, is een feit en op zich niet verrassend (kijk maar naar de lotgevallen van het begrip “vrijheid” of “mensenrechten”). Dit te willen veranderen of terugdraaien, lijkt ondoenlijk, dom en tijdsverspilling. De aandacht kan veel beter uitgaan naar belangrijkere kwesties zoals: wie deden en doen er allemaal mee, met welke motieven en doelen, met welke mogelijkheden en beperkingen en wie of wat bepalen deze [18]?

Of, om in termen van bakkerij te spreken: wat wordt voor zoete koek aangenomen? Wat zijn de misbaksels? Wie krijgt een koekje van eigen deeg? Komt er een taartgevecht? Zal iemand zich verslikken? En waaraan?

Bak er iets moois van!

Noten:
[1] Voor informatie over protesten in Duitsland, zoals de landelijke demonstratie “Gegen Sozialraub und Agenda 2010” op 1 november 2003, de stakingen op de universiteiten en de europese aktiedagen op 2 en 3 april 2004 tegen de afbraak van de sociaalstaat, zie: http://www.jungle-world.com
[2] In Vrij Nederland, van 8 april 2004, http://www.attac.nl/attac-nw/op-vn.html De revue passeren Attac (oud en nieuw), de laatste WTO-toppen, de grote NGO’s, de WSF en geplande NSF, het FNV, Keer het Tij, Jan Willem Duyvendak en Kees Hudig.
[3] In hetzelfde VN-artikel. Overigens gelooft Duyvendak wel dat dit kan veranderen nu een “harde, rechtse regering (die) het neoliberale gedachtegoed uitdraagt, wat de andersglobalisten een gezamenlijke vijand geeft die veel burgers ook als verwerpelijk ervaren.”
[4] In “Aneigung I”, door Arranca! nr 28, winter 2003/2004, http://arranca.nadir.org/index.php3
[5] Wat hieraan vooraf ging valt na te lezen in “Die Vermittlung von Grenzperspektiven”, in “Aneignung I” (zie noot 4).
[6] Martin Kroeger in “Ein Label fuer LAU”, Jungle World nr 7, van 4 februari 2004. De steden zijn Koeln, Hamburg, Halle, Freiburg, Dresden.
[7] “Umsonst”, p. 3, in “das ende der bescheidenheit”, het krantje van de Bundeskoordination Internationalismus (BUKO) over haar jaarcongres van 20 t/m 23 mei. Voor programma en teksten, zie: http://www.buko.info
[8] Zie “Die Aneignung des Lebens”, door Moe Hirlmeier, in “Aneignung II” nr 29, voorjaar 2004. http://arranca.nadir.org/index.php3
[9] Uitspraak van Thatcher. Niet voor niets komt de leuze “een andere wereld is
mogelijk” altijd terug bij andersglobalistische akties.
[10] Zie: http://www.dresden-postplatz.de/dresdenumsonst. Overigens blijkt de Staatssicherheit inmiddels berispt voor haar overenthousiasme.
[11] “Annaeherung an eine andere Aneignung”, door de Arranca!-redactie, in “Aneignung I” (zie noot 4).
[12] “Sinds begin van de jaren ’90 heeft er een radikale verandering van politiek en discours plaatsgevonden. Wat van de beweging overgebleven is, raakte voor het grootste deel geïnstitutionaliseerd als professionele NGO’s, die het politiek advieswerk als hun missie zien. Dat is gebaseerd op het geloof in het betere argument en het begrip van het verlichte individu, dat in het ‘welbegrepen’ eigen langetermijns belang de uitbuiting van mens en natuur opgeeft en een verandering van de politiek bewerkstelligt.”
In: “Wer stets das Gute will. Zur Kritik des alten Internationalismus”, pagina ‘Weltwirtschaft’ van de BUKO website (zie noot 7).
[13] “Aneignung – Anmerkungen zu einem ambivalenten Konzept”, door ASSW van de BUKO en de Arranca!-redactie, in “Aneignung II” nr 29, voorjaar 2004.
[14] De BUKO is een onafhankelijke koepel van meer dan 150 derde-wereld-groepen, organisaties bezig met ontwikkelingspolitiek, internationalistische initiatieven, solidariteitscomitees, winkels, campagnes en tijdschriften. Meer info: http://www.buko.info
[15] Zie noot 7.
[16] “Maar wij blijven geloven in dialoog en overleg, daar bereik je meer mee dan (met) blind (!) protest,” aldus Sylvia Borren, chef van NOVIB. “(…) inderdaad, wij voeren liever overleg dan dat we eieren breken… Met overleg bereik je meer, in ieder geval in Nederland,” aldus Lodewijk de Waal, chef van het FNV. Beiden in het VN-artikel (zie noot 2).
[17] Zie noot 2.
[18] Vrij naar Christian Bruett’s “Von Hartz zur Agenda 2010 oder: Ueber An- und Enteignungsverhaeltnsse im aktivierenden Sozialstaat”, in “Aneigung I” (zie noot 4).

(Dit artikel was oorspronkelijk op GlobalInfo gepubliceerd door Renate Ebner/ WTO-Zip.)