Ga naar de inhoud

Ongelijkheid: kenmerk en motor van Bolsonaro’s opkomst in Brazilië

De rechtse Braziliaanse presidentskandidaat verbond zich met economische belangengroepen, en kreeg steun van gematigden die bereid waren zijn fascistische aard over het hoofd te zien en  op zijn vrije marktagenda te koersen.

10 min leestijd

(Door Luísa Abbott Galvão, bron: Common Dreams foto ‘demonstratie vrouwen tegen Bolsonaro’ van Renato Gizzi, cc/flickr, vertaling globalinfo.nl, die donateurs zoekt)

Over een paar dagen zal Brazilië stemmen om zijn volgende president te kiezen in wat algemeen wordt beschouwd als de verkiezing met de grootste gevolgen in de geschiedenis van Brazilië.

Aan de ene kant staat Fernando Haddad – een zachtaardige academicus, voormalige minister van Onderwijs voor de Arbeiderspartij (PT) en de recente burgemeester van São Paulo die bekend werd door het schilderen van fietspaden door de economische hoofdstad van Brazilië. Haddad wordt bevochten door Jair Bolsonaro – een voormalig militair en langdurig lid van de Braziliaanse kamer van afgevaardigden die Rio de Janeiro vertegenwoordigt. Bolsonaro’s radicale extreemrechtse uitspraken hebben hem de eer opgeleverd om vergeleken te worden met Trump, Duterte, en Hitler.

De democratie in Brazilië is jonger dan ik en volgt op een gruwelijke periode van militaire dictatuur van 1964 tot 1985. Tragisch genoeg was dit verkiezingsproces niet gebaseerd op een rigoureus debat over ideeën voor de verbetering van ons land. In plaats daarvan is het een test voor het lot van onze democratie.
“Bolsonaro heeft gekapitaliseerd op de diepe economische en sociale ongelijkheid in Brazilië om aan te dringen op een agenda die ongetwijfeld nog grotere kloven in het Braziliaanse sociaaleconomische weefsel zal veroorzaken en de meest kwetsbare mensen van het land verder zal ontrechten.”

Bolsonaro, wiens secondant een gepensioneerde legergeneraal is, heeft een campagne gebouwd op zijn minachting voor democratie en verheerlijking van autoritarisme. Hij is wereldwijd berucht geworden vanwege eerdere opmerkingen waarin folteraars worden geprezen en door tijdens een tv-optreden in 1999 te beweren dat de Braziliaanse dictatuur “ten minste 30.000” mensen had moeten executeren. Als presidentskandidaat heeft Bolsonaro opgeroepen om politieke tegenstanders neer te schieten, en heeft hij beloofd de legitimiteit te ontkennen van elke verkiezingsuitslag die hem niet tot winnaar verklaart, en weigerde hij deel te nemen aan debatten voorafgaand aan de algemene verkiezingen.

Bolsonaro won de eerste stemronde met 47 procent van de geldige stemmen. In de tien dagen die volgden, werden er meer dan 50 incidenten geregistreerd van fysieke aanvallen en bedreigingen uitgevoerd door Bolsonaro-supporters in 18 staten en het federale district, waaronder de moord op een Bolsonaro-criticus door een aanhanger in een bar in de staat Bahia.

Gezien deze achtergrond van antidemocratische demagogie, het aanzetten tot geweld en virulente onverdraagzaamheid, zou het wel eens ongepast kunnen aanvoelen om de kandidatuur van Bolsonaro het voordeel te gunnen van het aantonen wat hij er in de praktijk van terecht brengt. De grote waarschijnlijkheid dat we Bolsonaro als president krijgen, dwingt ons echter niet alleen om de strijd aan te gaan met de implicaties van zijn beleidsvoorstellen, maar vereist ook dat we begrijpen dat neoliberalisme niet alleen een kenmerk van zijn kandidatuur is – het is ook de manier waarop zijn kandidatuur levensvatbaar is gemaakt.

De dictatuur van 1964 in Brazilië werd ingesteld door een militaire coup gericht op het blokkeren van het bestuur van een president die op dat moment als te links werd gezien. De coup werd op dat moment ondersteund door veel welgestelde Brazilianen. “En waarom ook niet?” Vroeg journalist Vincent Bevins onlangs in de New York Review of Books. “Als je rijk was en politiek in het gareel bleef staan, was het allemaal zo slecht nog niet- dit soort nostalgie [wordt] vaak gereproduceerd in media en historische herinneringen.”

Uit recente enquêtes is gebleken dat 55 procent van de Brazilianen een niet-democratische vorm van overheid niet erg zou vinden als het ‘problemen oplost’. En Brazilianen hebben legitieme problemen, waaronder gezondheidszorg, veiligheid van burgers, corruptie, werkloosheid en onderwijs die hoog scoren in recente peilingen als als belangrijke punten..

Het campagnerecept van Bolsonaro is niet alleen het bevorderen – zonder gebrek aan leugens en verkeerde informatie  – van platte koppelingen naar democratische en civiele processen. Hij heeft zich ook verbonden aan bedrijfs– en economische belangen, en trekt steun aan van gematigden die bereid zijn zijn fascistische aard over het hoofd te zien, te onderschatten en uiteindelijk te maskeren door te richten op zijn pas recentelijk aangenomen vrije marktagenda.

Hoewel de steun voor Bolsonaro aanvankelijk het hoogst was onder rijke witte mannen en evangelische christenen, is het onmogelijk om de 49 miljoen stemmen te winnen die hij in de eerste ronde heeft gekregen zonder steun van een groter deel van de bevolking. Bolsonaro kreeg die steun omdat deze verkiezingen in belangrijke mate worden bepaald door waar Brazilianen tegen zijn in plaats van waar ze voor zijn.

“De kern van het Bolsonarisme,” meldt een artikel in The jacobin, “is haat tegen de georganiseerde arbeidersklasse, van vakbonden, die vandaag … belichaamd wordt door de PT en bovenal door het beeld van Lula,” de voormalige president van Brazilië, voor wie Haddad als kandidaat invalt. Lula, die op basis van vage beschuldigingen in de gevangenis zit vanwege omkoperij, mag niet aan de verkiezingen meedoen.

Maar waarom zoveel haat tegen PT? De partij is recentelijk meer dan 13 jaar aan de macht geweest, ofwel drie-en-een-halve presidentiële termen, verspreid over die van Lula en voormalig president Dilma Rousseff. Lula’s investering in sociale programma’s in een tijd van bloeiende economische expansie in Brazilië heeft bereikt dat 30 miljoen Brazilianen uit de armoede werden verheven, en gaf ongekende kansen voor vooruitgang aan arme, zwarte en bruine, vrouwelijke en anderszins benadeelde Brazilianen

De spanningen groeiden onder Dilma’s ambtstermijn vanwege haar wanbestuur van de economie. Socio-economische indicatoren begonnen om te slaan toen Brazilië de zwaarste recessie van de afgelopen 25 jaar inging. In combinatie met haar steun voor het massale onderzoek naar corruptie, dat een groot deel van de zittende leden van het Congres in beslag nam, zagen politieke tegenstanders haar als een snel op te lossen probleem. Ze spanden samen om haar met succes af te zetten in een proces dat door velen wordt beschreven als een “zachte” staatsgreep.

Dilma werd opgevolgd door een lid van de centrumpartij die in coalitie had meegeregeerd, toenmalig vicevoorzitter Michel Temer, die de afgelopen twee jaar leiding heeft gegeven aan  strenge besparingsmaatregelen en andere hervormingen die met name hard aankwamen bij de armen en de middenklasse die voorheen vooruit waren gegaan.

Deze verkiezing is gekenmerkt door wijdverspreide en diepe afkeer van de manier waarop de PT de economie heeft aangepakt. Maar de PT wordt ook onredelijk als doelwit gekozen vanwege zijn rol in corruptie. Haddad erkende onlangs de fouten van de PT in de economie en hun rol in corruptie in een publieke mea culpa, en beloofde hervormingen als hij zou worden gekozen.

Maar de selectieve verontwaardiging richting PT als het gaat om corruptie is om verschillende redenen oneerlijk. Allereerst was het tijdens een PT-regering dat het grootste corruptieonderzoek van het land in de geschiedenis van het land mogelijk werd gemaakt. De unieke focus op de PT is ook niet te rijmen met de perceptie van corruptie door Brazilianen in het algemeen, en houdt geen rekening met de alomtegenwoordigheid van corruptie tussen politieke partijen in onze regering.

Meer dan 83 procent van de Brazilianen is van mening dat meer dan de helft van alle politici corrupt is. En hun perceptie is niet helemaal uit de lucht geplukt: meer dan de helft van de Braziliaanse senatoren en een derde van de leden van de lagere kamer van het Congres in Brazilië worden geconfronteerd met strafrechtelijke beschuldigingen. Bolsonaro heeft misbruik gemaakt van dit anti-PT, anti-linkse, anti-gouvernementele, anti-corruptiesentiment door buiten-democratisch bestuur aan te prijzen en een neoliberale agenda aan te nemen.

Maar de geschiedenis biedt altijd een bron van inzichten. “Het is echt raar dat zoveel mensen nu geloven dat het militaire regime op de een of andere manier veiligheid aan Brazilianen heeft gegeven of de economie goed heeft beheerd, omdat ze tegen het einde van de jaren zeventig vaak als corrupt en incompetent werden gezien en de criminaliteitsstatistieken verslechterden vanwege het eigen beleid van de overheid,” verklaarde historicus Marcos Napolitano in de New York Review of Books.

Napolitano’s onderzoek, schrijft Bevins, “heeft aangetoond dat door massale migratie naar stedelijke sloppenwijken zonder overheidsdiensten te bevorderen en een gemilitariseerde politie routinematig gebruik te laten maken van buitengerechtelijke executies om gemarginaliseerde bevolkingsgroepen te beheersen, de dictatuur het land daadwerkelijk op de weg heeft gezet naar het momenteel zo wijdverspreide geweld. “

Wijdverbreid geweld en openbare veiligheid zijn al jarenlang een belangrijke zorg voor Brazilianen, en een belangrijk thema in de campagne van Bolsonaro. Brazilië, dat al de positie van wereldleider in moorden opeist, heeft een nieuw record gevestigd door het afgelopen jaar bijna 64.000 moorden te registreren. De meeste slachtoffers waren jonge zwarte mannen uit arme stedelijke gebieden.

“We hebben twee hardnekkige verschijnselen: geweld tegen vrouwen en criminele bendes die zich bezig houden met handel in drugs en wapens”, zegt Renato Sérgio de Lima, directeur van het Braziliaanse Public Security Forum. Dit geweld is grotendeels gekoppeld aan armoede en ongelijkheid – inclusief de criminalisering van armoede in Brazilië. Daarmee omgaan vereist een uitgebreide interventie die begint met aanzienlijke investeringen in en economische inclusie van gemarginaliseerde gemeenschappen.

De oplossing  van Bolsonaro? Versoepeling van de wetgeving op bezit van vuurwapens voor burgers, politieagenten carte blanche geven om te doden, meer gevangenissen bouwen en door militair bestuurde scholen uitbreiden.

In tegenstelling tot de nationalistische economische tendensen die uit zijn 27-jarige stemgedrag van het Congres naar voren zijn gekomen, heeft Bolsonaro Paulo Guedes, een neoliberale econoom van de Chicago School, gekozen als zijn belangrijkste economisch adviseur. De beleidsaanbevelingen van Guedes omvatten het privatiseren van bijna alle staatsbedrijven, het openstellen van de Amazone voor buitenlandse ontwikkeling en het verder verlagen van de sociale uitgaven.

Guedes wordt momenteel onderzocht voor mogelijke effectenfraude, maar de ironie is duidelijk niet besteed aan de Bolsonaro-aanhangers. De economische beloften van Bolsonaro, waarvan er vele op Instagram zijn gedocumenteerd, zijn onder meer algemene deregulering, een weigering om de rijken en hun nalatenschappen te belasten, een verplichting om de algehele belasting te verlagen en een bezuiniging op de Bolsa Família, een succesvol voorwaardelijk geldtransferprogramma, onder het mom van het bestrijden van fraude in het systeem.

Bolsonaro heeft gekapitaliseerd op de diepe economische en sociale ongelijkheid in Brazilië om aan te dringen op een agenda die ongetwijfeld nog grotere kloven in het Braziliaanse sociaaleconomische weefsel zal maken en de meest kwetsbare mensen van het land verder zal ontrechten. We moeten nu strijden om onze democratie en mensenrechten te verdedigen. Maar we mogen niet uit het oog verliezen dat het belangrijk is om de economische en bedrijfsmatige krachten te bestrijden die niet alleen op zichzelf al extractief zijn, maar ook worden gebruikt als voertuigen voor autoritarisme.

————

Luísa Abbott Galvão is een Braziliaans-Amerikaanse sociaal wetenschapper die in Washington DC woont.

Aanvullingen globalinfo.nl

Zie ook: Dit Gaat Bloedig Worden (Marjon van Rooijen in De Groene)

En: Bolsonaro’s Most Dangerous Supporters (the Jacobin)

en: How Fascism Works (Democracy Now)

en: Jair Bolsonaro’s Model isn’t Berlusconi, It’s Goebbels (Foreign Policy)

en: How Brazil’s presidential election could eff up the planet for everyone (Grist.org)