Tien jaar Zapatistas, een mondiale mediakraak

Dit artikel is geschreven voor het januarinummer van maandblad Extra!

Januari 1994 brak aan met vreemde berichten uit Mexico. In de meest zuidelijke provincie, Chiapas, waren massaal steden bezet door gewapende indianen. Al snel kwamen de eerste beelden de huiskamers binnen die de berichten bevestigden. Klaarblijkelijk waren er geen militairen of politieagenten in de steden, want de opstandelingen gaven op straat rustig interviews aan de cameraploegen die er wél waren. Ze waren steevast gemaskerd en legden uit dat ze het EZLN vormden, het Zapatistische Leger voor Nationale Bevrijding. Ze hadden de wapens gegrepen omdat op die dag het NAFTA-vrijhandelsverdrag tussen de VS, Canada en Mexico in werking trad. Volgens dat verdrag kwam er onder meer een einde aan artikel 27 van de grondwet dat voorzag in het recht op collectief grondbeheer (de ‘ejido’). Dat verdrag zou de arme keuterboeren wegvagen en ze hadden besloten zich met hand en tand te verzetten. Pas na een paar dagen was de Mexicaanse regering van de verbazing hersteld en rukte het leger op naar de opstandelingen. De guerrillero’s trokken zich terug uit de grootste stad van de deelstaat, San Cristóbal de las Casas, maar elders werd hevige strijd geleverd. Na tien dagen oorlog en meer dan honderd doden, besloot de Mexicaanse regering tot een staakt-het-vuren. Ondertussen waren in Mexico Stad en andere steden in Mexico en in het buitenland tienduizenden mensen de straat op gekomen om solidariteit met de opstandelingen te betuigen. Het was het begin van slepende onderhandelingen die spectaculaire scenes opleverden.

Marcos

Binnen een paar uur na het begin van de opstand duikt de man op die sindsdien als woordvoerder wereldberoemd is geworden; subcommandant Marcos. In ontelbare interviews heeft hij uit de doeken gedaan waar het de Zapatistas om gaat. Ze vormen weliswaar een leger, maar willen eigelijk liever helemaal niet vechten. Hun doel is ook niet om met die wapens de macht te veroveren, zoals vergelijkbare verzetsorganisaties in Midden Amerika pretendeerden. Ze bestaan uit noodzaak, omdat er geen andere middelen meer leken te zijn en ze willen slechts de ruimte veroveren waarin mensen zélf kunnen bepalen hoe hun leven er uit ziet. “Eigenlijk willen we ons het liefst zo snel mogelijk overbodig verklaren”. Marcos legt in interviews uit dat hij zelf en zijn mede-aanvoerders van het EZLN aanvankelijk weinig zagen in een gewapende opstand. Verzetsbewegingen in naburige landen hadden dat immers in de jaren zeventig en tachtig geprobeerd en die zagen zich na jaren strijd en tienduizenden doden gedwongen om op z’n best smadelijke vredesakkoorden te tekenen. De inheemse bewoners in Chiapas hadden echter besloten dat er geen andere weg was. De overkoepelende ‘klandestiene revolutionaire raad van inheemse gemeenschappen’ (CCRI-CG) waarin vertegenwoordigers van alle dorpen deelnemen, vormt het daadwerkelijke bestuur van het EZLN (vandaar dat ‘sub’ in de rang van Marcos). En zij hadden besloten dat het nu tijd was om zich met alle middelen te verzetten. “Als NAFTA zijn gang gaat, zijn we zowiezo verloren, dus kunnen we beter strijdend sterven”.

Marcos toont zich een geniale woordvoerder, die een taal gebruikt die in niets lijkt op het bekende ronkende politieke jargon en daardoor juist tot ver buiten Mexico ongekende populariteit ontketent. Tienduizenden mensen stromen de straten op en adopteren de gezamenlijke leus “Todos Somos Marcos” (“We Zijn Allen Marcos”). Kenmerkend is een grote mate van bescheidenheid en eerlijkheid in de uitspraken. Zo benadrukt Marcos dat ze eigenlijk niet goed wisten waar ze aan begonnen toen ze besloten de opstand te starten en voortdurend hebben moeten improviseren. Daarnaast wordt verklaard, wat allerminst gebruikelijk is in revolutionaire kringen, dat ze ook geen afgeronde blauwdruk bezitten voor een alternatief systeem. “We gaan gewoon op pad en al wandelend vinden we oplossingen”. Officiële manifesten zijn doorspekt met poëzie en sprookjes uit de inheemse traditie. Toch winden de Zapatistas geen doekjes om hun kritiek op het heersende economische systeem: “Het neoliberalisme verandert de wereld in een supermarkt”. Vanaf het begin hebben de Zapatistas vooropgesteld dat de hele wereld deel moet nemen aan de strijd tegen de heersende economische macht. Ze stellen daarom ook geen belang in eenzijdige solidariteit in de vorm van hulpprojecten. De beste vorm van solidariteit is om zelf de strijd tegen het neoliberalisme in je eigen gebied te beginnen.

Ook in de vorm onderscheidt de communicatie zich van de gangbare politieke praktijk. De bivakmuts wordt het handelsmerk van de Zapatistas. “We zetten deze maskers op zodat we zichtbaar worden” en “achter dit masker zit jij zelf” zijn enkele leuzen waarmee het anders zo bedreigende object verklaard wordt. Marcos ontpopt zich tot een veelzijdig schrijver wiens woorden de hele wereld overgaan. In Mexico zelf is vooral dagblad La Jornada de spreekbuis. Marcos verzint een alter ego, het kevertje Durito, dat met gepeperd uitspraken de politieke omstandigheden relativeert en minstens zo populair wordt als de ‘sub’ zelf. De meeste grote media zijn nauw verbonden met de politieke en economische elite van het land en een instrument in hun handen van hemeltergende kwaliteit. De Zapatistas zijn echter te populair geworden om ze makkelijk zwart te schilderen. Marcos laat zich bijvoorbeeld op tv interviewen door Andres Bustamente, een van de bekendste komieken van het land. Hoewel de welbespraakte intellectueel Marcos het boegbeeld van de Zapatistas vormt, moet gezegd worden dat ook andere commandantes bij toerbeurt aan het woord komen. Telkens als er een wérkelijk belangrijk moment aanbreekt, bijvoorbeeld bij onderhandelingen of de mars op Mexico-Stad, trekt Marcos zich terug om het podium over te laten aan de inheemse commandantes.

Intergalactisch

Na maanden van onderhandelen, die onderbroken werden door het besluit van de Mexicaanse regering om toch weer de militaire aanval in te zetten, organiseren de Zapatistas in 1996 het eerst “intergalactische congres tegen het neoliberalisme en voor de mensheid”. Duizenden mensen uit veertig verschillende landen komen naar Chiapas om daar te vergaderen over internationale campagnes. Tegenwoordig zijn dat soort bijeenkomsten doodnormaal, maar in die tijd was het uniek. Dat initiatief en de bijeenkomsten die er op volgden, zijn echt cruciaal geweest voor het ontstaan van de moderne netwerken van globaliseringsactivisten. In Mexico zelf organiseren de Zapatistas met hulp van allerlei basisbewegingen tot twee maal toe een informeel referendum over de rechtvaardigheid van hun eisen waar miljoenen mensen aan deelnemen. Met die initiatieven vinden de Zapatistas steeds een antwoord op de militaire tactieken van de regering die gericht zijn op omsingeling en marginalisering van de opstandige beweging. Het resultaat is uiteindelijk dat er een akkoord over vérgaande inheemse rechten wordt getekend met de regeringsdelegatie, het Akkoord van San Andrés. Omdat de regering vervolgens weigert het akkoord ook uit te voeren – en in tegenstelling juist meer militairen naar het gebied stuurt en doodseskaders aan het werk zet – besluiten de Zapatistas massaal naar Mexico-Stad te trekken. Begin 2001, de regering wordt dan voor het eerst sinds zeventig jaar niet door de PRI gevormd maar door de zakenman Vicente Fox van de conservatieve partij PAN, voltrekt zich een spectaculaire karavaan die door miljoenen mensen toegejuicht wordt. De Zapatistische commandantes spreken gemaskerd het congres toe, dat vervolgens met zichtbare tegenzin een sterk afgezwakte versie van de akkoorden goedkeurt. Volgens de Zapatistas is die “erger dan de bestaande wetgeving”. Ze trekken zich wederom terug op autonoom Zapatistisch gebied en verklaren zich onafhankelijk van de federale regering. In Zapatistisch gebied worden vijf ‘Caracoles’ opgericht (‘slakken’) die als een soort alternatief bestuurscentrum fungeren en waar volgens de bewoners de Akkoorden van San Andrés wél geldig zijn.

Drie huzarenstukjes

Het feit dat de Zapatistas het tien jaar uitgehouden hebben, is een kunststuk van de eerste orde. Toen het regeringsleger in de eerste dagen van de opstand met z’n hypermoderne wapenarsenaal oprukte, gaf niemand de Zapatistas veel kan om te overleven. Zelf hebben ze ook altijd benadrukt dat ze een zuiver militaire confrontatie nooit zouden kunnen winnen. Het feit dat burgers in Mexico en daarbuiten de straat opkwamen om solidariteit te betuigen, is minstens zo belangrijk geweest om de golf van repressie het hoofd te bieden. Maar die steun is natuurlijk ook het resultaat van de ondogmatische, flexibele en humorvolle opstelling van de Zapatistas geweest en van hun slimme omgang met moderne communicatie-apparatuur en het toen opkomende internet. Daarnaast blijkt het Zapatistische leger EZLN stevig verankerd te zijn onder de inheemse bewoners. Het resultaat van tien jaar lang geduldig opbouwen van de verzetsorganisatie, die in 1983 begon.

Hun huzarenstukje is des te indrukwekkender als je beseft op welk moment ze tot de aanval overgingen. Begin 1994 was het hoogtepunt van neoliberaal triomfalisme. De muur was gevallen en naburige verzetsbewegingen waren allen doodgebloed. Verzet tegen de oppermacht van het kapitalistische systeem en hun mythologie van de ‘vrije markt’ leek zo hopeloos dat velen er niet eens woorden voor konden vinden. Het heeft de Zapatistas er niet van weerhouden om het gewoon te doen. Vervolgens zijn ze van groot belang geweest bij het formuleren van kritiek op en alternatieven voor het heersende systeem. Bepaald verbazingwekkend is dat ze er in geslaagd zijn om als gewapende beweging wereldwijd de handen op elkaar te krijgen. Als je een tijdje rondsurft op internet zie je internetsites over de Zapatistas in zo’n beetje alle talen van de wereld.

Terwijl ze moesten zien te overleven hebben de Zapatistas zich ook nog toegelegd op het ontwikkelen van internationale verbanden. Hun intergalactische congressen vormden in feite het startpunt van de nu zo wijdvertakte netwerken van globaliseringsactivisten. Natuurlijk hebben ze dat niet in hun eentje gedaan. Ook andere bewegingen, zoals de beweging van landloze boeren MST in Brazilië, of activisten tegen gentech uit India hebben een flinke steen bijgedragen. Maar de Zapatistas hebben ze wel bij elkaar gebracht. Als er één beweging is die verantwoordelijk geacht mag worden voor het slaan van een flinke bres in de arrogantie van de zakenmannen uit het rijke westen en hun regeringen, zijn het de Zapatistas.

Ondertussen gaat het leven door en zien de bewoners van Chiapas de toekomst met zorg tegemoet. Nieuwe fase in de strijd zal het verzet tegen Plan Pueblo Panama vormen, een gigantisch economisch ontwikkelingsplan van de Middenamerikaanse regeringen dat desastreuze gevolgen zal hebben voor de bewoners en hun leefomgeving. Daarbij rekenen ze er nog steeds op dat ze die strijd niet alleen zullen hoeven te voeren.

serie websites:
veel informatie daarop is in het Spaans. Actuele berichtgeving in Nederland is te vinden op https://www.globalinfo.nl en http://www.noticias.nl)

De officiële website van het EZLN:
http://www.ezln.org/

Er zijn hele stukken verschenen over het fenomeen maskers, dat de Zapatistas veroorzaakt hebben, bijvoorbeeld:
http://aotearoa.wellington.net.nz/int/mask/masks.htm

Marcos zelf over die maskers

Een bloemlezing van de geschriften van Marcos is hier te vinden

Marcos heeft een kinderboek geschreven, dat in vele talen vertaald is. Een tweede kinderboek gaat over de Zapatistas, met mooie illustraties van Patricia Ayala.

Een goed overzicht van de jongste ontwikkelingen:
http://www.commondreams.org/headlines03/0812-03.htm

Zie voor een Nederlandstalig stuk over de Caracoles elders op globalinfo

De Italiaanse schrijversgroep Wu Ming schreef een interessant stuk over de mythevorming rond de Zapatistas

De Zapatista hebben geprobeerd te bemiddelen in de problematiek van de Basken in Europa:

Over de akkoorden van San Andrés

Wat vinden verstokte Marxisten eigenlijk van de concurrerende opstandelingen?

Een overzicht van veel links

BBC heeft bericht over het geruchtmakende interview dat Marcos aan de komediant Bustamante gaf

Links naar veel kunst, films en plaatjes over de Zapatistas

Naast het leger EZLN werd op een gegeven moment de politieke organisatie FZLN opgericht

Er is inmiddels een kleine handel in (eerlijke) Zapatista-merchandasing ontstaan.

Een van de websites met (gratis) foto’s van/over de zapatistas

Rebeldia is een tijdschrift dat nauw aan de Zapatistas verbonden.

De meest uiteenlopende website over de Zapatistas zijn buiten hen om ontstaan. Neem deze Russische website. Of deze Zuidafrikaanse
Een kunstenares heeft zelfs erotische afbeeldingen bij verhalen van Marcos gemaakt:

Het nuchtere Nederland is een slechte voedingsbodem gebleken voor literatuur van of over de Zapatistas. Boeken die overal op de wereld bestsellers waren, werden in Nederland niet eens uitgegeven. Wel heeft er de eerste jaren een actief Solidariteitscomite Mexico bestaan, dat in 1998 ophield te bestaan. Een archief is hier nog te vinden: http://www.noticias.nl/prensa/zapata/solmex.htm

Een website met veel informatie over Plan Pueblo Panama (PPP) is die van ACERCA
In dit pdf-dossier staat ook veel informatie en handige links.

In Augustus werd de tegenhanger van PPP bekendgemaakt, het Plan Realidad-Tijuana.

Veel progressieve kunstenaars zijn in de loop der jaren naar Chiapas afgereisd, waaronder Gabrial Garcia Marquez die Marcos interviewde.

Ook veel fotografen zijn zich te buiten gegaan aan het vastleggen van de opstand. Een prachtige fotoserie van Francisco Mata Rosas is bijvoorbeeld hier te vinden

Een van de meest beroemde foto’s van de strijd in Chaipas is van Pedro Valtierra en laat zien hoe een stel indiaanse vrouwen militairen naar de hals vliegen.

De bekendste foto’s van Marcos zijn van fotografe Frida Hartz, zoals deze van marcos te paard.

De Uruguayaanse schrijver Galeano haalde kort de geschiedenis van de Mexicaanse revolutie op in Memorias del Fuego deel 3.
Over Chiapas
schreef hij onder meer het volgende.

Het Duitse weekblad Jungle World heeft het jaar 2003 afgesloten met een special over de Zapatistas

Een engelstalige radio-documentaire over tien jaar EZLN is hier te vinden.

Het beste paard van stal bijna vergeten: indymedia Chiapas.

Zie voor kort engelstalig verslag van nieuwjaarsviering in Oventic: artikel op Interactivist Info Exchange

Een uitgebreid en regelmatig aangevuld oogetuigenverslag, met mooie foto’s, van een vredeswaarnemer uit Belgie, is hier te vinden

Zie ook artikel van Mark Engler Bush in Mexico op Znet over het belang van 10 jaar Zapatistas.

Op de website van het Americas Program van het Interhemispheric Resource Center (IRC) is ook een erg interessant dossier met artikelen te vinden.

(Dit artikel was oorspronkelijk op GlobalInfo gepubliceerd door Kees Stad.)