Versterkende en verdelende cultuur
Te vaak hoor je, nu ook weer vanuit de linkse partijen, dat het moet gaan om de sociaaleconomische strijd. Vaak wordt daar aan toegevoegd dat het om werk en inkomen gaat. Het klopt dat juist op sociaaleconomisch gebied de linkse partijen het de afgelopen jaren hebben laten liggen. Zelfs de SP heeft in haar verlangen mee te besturen hier zware concessies gedaan, en over de omarming van het neoliberalisme door de PvdA hebben we het maar even niet.
(Door Herman Pieterson, oorspronkelijk verschenen bij solidariteit.nl foto optreden Pixies 2009 Chris Devers cc/flickr)
Nu zijn sociaaleconomische strijdpunten veel breder dan werk en inkomen. Zorg, onderwijs, wonen, openbaar vervoer of leefomgeving horen er ook bij. De geluidsoverlast rond Schiphol en Lelystad is, als het je zelf treft, een zeer materiële zaak. Moeten we culturele onderwerpen maar niet meer aanroeren, omdat dat een voor links ongunstig terrein is? Omdat we daarop de eigen aanhang misschien zouden verliezen? In de vakbeweging is dit geen beleid, maar wel de praktijk. Hoe cultureel zijn culturele kwesties eigenlijk?
Beweging
Soms noemen mensen iets ‘onze’ cultuur. Dat kan subtiel zijn, bij de columnist die graag laat zien hoe weldenkend hij is, alle respect toont voor andere culturen, maar toch vindt dat die van ‘ons’ in Nederland de norm moet zijn. Dat kan ook grof. Zoals de uiterst rechtse types die menen een snelweg te kunnen blokkeren om een demonstratie tegen Zwarte Piet tegen te houden. Ze moeten van ‘onze’ cultuur afblijven, wordt er dan geroepen. En van politie tot premier is daar alle begrip voor.
Cultuur is het geheel van gewoontes, opvattingen, uitingsvormen, kortom de manier waarop we met elkaar omgaan. Dat kan vorm krijgen in muziek en theater, in godsdienst of traditie, maar ook in volksverhalen, in gedrag op het voetbalveld of in het café. Cultuur is nauw verbonden met de machtsverhoudingen en de manier waarop we ons leven produceren en reproduceren, maar is er niet simpel uit af te leiden.
Cultuur kan ook een andere rol spelen. Ik mocht onlangs een avond presenteren over de Hirak beweging in Marokko — de beweging van bewoners van de Rif die ruim een jaar geleden begon. Het gaat om toegang tot basale voorzieningen als onderwijs en zorg, maar ook om erkenning als groep, als dragers van één van de in het land bestaande culturen, de Amazigh — hier vaak Berbers genoemd. In die beweging komen nieuwe vormen naar voren, worden muziek en theatervormen gebruikt om de beweging verder te brengen. Ook Marokko is een multicultureel land. Zwarte, Amazigh, Arabische en Joodse culturen bestaan naast en door elkaar heen. Cultuur kan een rol spelen bij de versterking van een beweging, bij het (her)vinden van een identiteit.
Waardeoordelen
Anders wordt het als in een politiek verhaal gepoogd wordt verschillen in de maatschappij cultureel te duiden. Voor een deel gaat het om werkelijk bestaande verschillen. We leven in een multiculturele maatschappij, of meneer Wilders en meneer Baudet dat nu willen of niet. Het benoemen van verschillen is prima. Het eraan verbinden van waardeoordelen is iets anders.
Zo is homofobie een sociaal probleem. Het heeft op zich niets te maken met christendom, jodendom of islam. In alle godsdiensten zitten elementen die eraan bijdragen. Homofobie en seksisme hangen nauw samen met de definitie van ‘gender’. Stabiele rollen van mannen en vrouwen moeten de samenleving een stevige basis geven. Geen wonder dus dat homofobe en seksistische opvattingen vooral in fundamentalistische godsdienstopvattingen een rol spelen, joods, islamitisch, christelijk, hindoeïstisch of boeddhistisch.
Het is het toppunt van hypocrisie om vanuit de Nederlandse joods-christelijke traditie – een begrip dat op zich al een gotspe is, ook het Nederlandse christendom was tot ver na 1945 antisemitisch – vervolgens moslims de maat te nemen. Hier wordt cultuur gebruikt om een negatief beeld van De Ander te scheppen.
Verhulling van macht
De rode draad in het misbruik van het begrip cultuur is de verhulling van macht. De dominantie van de Arabisch cultuur in Marokko, de zogenaamd christelijke cultuur in Nederland, de vrijheid van discriminatie van de Zwarte Piet lobby, het definiëren van een eeuwenoud verschijnsel zoals migratie als een cultureel probleem, het gaat altijd om het verbergen van macht. In Marokko om de macht van de kring rond de koning, in Nederland om de macht van de rijkste 1 procent. Door een beroep op ‘de’ cultuur wordt gepoogd verdeeldheid te scheppen, en te verhullen dat het belang van de Poolse seizoensarbeider, de Roemeense chauffeur en de Marokkaanse schoonmaker niet in strijd is met dat van de witte Nederlander.
De gewone werkende Nederlandse kan tegenwoordig ook een niet westerse achtergrond hebben, kan homo zijn, vrouw, of zwart. Strijd tegen het neoliberalisme moet eerst en vooral een strijd voor erkenning van alle vormen van achterstelling en onderdrukking zijn. Anders wordt het een jammerlijke mislukking. Elke poging tot verdeeldheid gaat om de handhaving van de macht van de weinigen ten koste van velen. Daarom zijn thema’s als seksisme en racisme ook thema’s voor de vakbeweging.
Open en wederzijds
Cultuur als bijdrage aan de vorming van tegenmacht hoort daar ook bij. Nieuwe vormen en gedachten horen bij de ontwikkeling van een breed offensief tegen de machthebbers. We moeten als links – partijen, vakbeweging en andere bewegingen – het culturele terrein heroveren.
Voor bewustwording en machtsvorming is ook een gevoel van saamhorigheid, van gemeenschap nodig. We moeten begrijpen dat mensen zich verloren kunnen voelen, in de steek gelaten tegenover de kilte van de vrije markt, dat ze dan meer nodig hebben dan mooie beloften. Daar maken de Wildersen en de Baudets van deze wereld gebruik van. Maar de rattenvangers van Hamelen bieden een schijngemeenschap.
Tegenover een uitsluitend cultuurbegrip moet links zich sterk maken voor een open cultuurbegrip. Solidariteit, ook internationaal, openstaan voor anderen, democratische rechten voor iedereen, wederzijds van elkaar leren en andere werelden ontdekken. De wereld samen willen doorgeven aan volgende generaties. Opkomen voor de zwaksten in de samenleving. Opkomen voor gelijke behandeling. Opkomen voor een maatschappij waarin mensen belangrijker zijn dan winst. Door op te komen voor zo’n visie kan links weer tot de verbeelding van de mensen spreken. Die visie uitdragen, vorm geven op alle terreinen, sociaaleconomisch, politiek en cultureel is de grootse uitdaging waar we voor staan.