Waarom de grenzen van Oekraïne weer in het centrum van de geopolitiek staan
Op 11 maart schreef de Oekraïense minister van Buitenlandse Zaken, Dmytro Kuleba, op Twitter dat zijn regering “de strategie voor de bezetting en reïntegratie van de Krim heeft goedgekeurd”. Hij verwees naar een nieuwe strategie van de Oekraïense president Volodymyr Zelensky om de Krim te heroveren, met inbegrip van de Zwarte Zeehaven Sevastopol. De Nationale Veiligheids- en Defensieraad van Oekraïne heeft op 24 maart decreet nr. 117/2021 aangenomen waarin het besluit van de regering is vastgelegd om de Russische controle over de Krim aan te vechten.
(Door Vijay Prashad, globetrotter/IMI (*), foto: De Oekraïense president Volodymyr Zelensky met de secretaris-generaal van de NAVO, Jens Stoltenberg. Foto: Twitter/Zelensky)
Op Twitter gebruikte president Zelensky de hashtag #CrimeaIsUkraine om een duidelijk signaal af te geven dat hij bereid is om het conflict met Rusland over de Krim te laten escaleren. De Oekraïense regering heeft een Crimean Platform Initiative opgezet om samen met de Verenigde Staten en de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) de strategie te coördineren om Rusland onder druk te zetten over zowel de Krim als het conflict in de Donbass-regio in Oost-Oekraïne.
Zelensky, een acteur, werd de politiek in geduwd toen hij de rol van de president van Oekraïne speelde in een televisieshow genaamd “Dienaar van het Volk”. Fictie werd werkelijkheid toen zijn televisieshow een politieke partij werd, die een uitgesproken vaag platform had dat beoogde het fatsoen terug te brengen in de politiek. Hij won het presidentschap in 2019 met 73 procent van de stemmen. Er was een algemeen gevoel dat Zelensky’s blanco lei, en pleidooi voor Russische actoren in Oekraïne, zich zou vertalen in een vredesproces voor Oost-Oekraïne en met Rusland. In plaats daarvan is Zelenski – gesteund door zijn NAVO-bondgenoten – veel agressiever geworden tegen Rusland dan zijn voorganger Petro Porosjenko.
In maart 2014, nadat Russische troepen de Krim waren binnengetrokken, stemde de bevolking voor aansluiting bij Rusland; acht dagen later nam de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties een resolutie aan waarin de Russische troepen werden gevraagd zich terug te trekken. De impasse die door de stemming op de Krim en de VN-resolutie is ontstaan, duurt voort.
De opmars van de NAVO naar het oosten
De huidige spanningen mogen zich niet voordoen als oude vijandigheden. Dit is het geval met de relatie tussen Oekraïne en Rusland. Gedurende zeven decennia maakten beide landen deel uit van de USSR, en gedurende meer dan een decennium na 1991 bleven de betrekkingen tussen de twee landen goed. Op 9 februari 1990 zei de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken James Baker tegen de laatste leider van de USSR, Michail Gorbatsjov, dat de NAVO “geen centimeter naar het oosten” zou opschuiven vanaf de Oder-Neisse-lijn die Duitsland van Polen scheidt. “Uitbreiding van de NAVO is onaanvaardbaar,” zei Gorbatsjov tegen Baker. Baker was het daarmee eens: “Geen centimeter van de huidige militaire jurisdictie van de NAVO zal zich in oostelijke richting uitbreiden.” In een brief aan de Duitse kanselier Helmut Kohl de volgende dag, vertelde Baker over dit gesprek, waarbij hij benadrukte dat de “uitbreiding van de zone van de NAVO onaanvaardbaar zou zijn.” “Bij implicatie,” schreef Baker, “zou de NAVO in haar huidige zone aanvaardbaar kunnen zijn.”
De Westerse mogendheden verbraken onmiddellijk hun belofte. In 1999 traden de Tsjechische Republiek, Hongarije en Polen toe tot de NAVO, terwijl in 2004 Bulgarije, Estland, Letland, Litouwen, Roemenië, Slowakije en Slovenië toetraden tot het bondgenootschap. De landen Oekraïne, Wit-Rusland en Moldavië, die alle aan Rusland grenzen, blijven buiten de NAVO. In 2002 opende het actieplan NAVO-Oekraïne een kader voor de mogelijke toetreding van Oekraïne tot de NAVO. Dit proces heeft ernstige vragen doen rijzen, niet alleen over de uitbreiding van de NAVO naar het oosten, maar ook – en dat is belangrijker – over de diepere culturele relatie die Oekraïne heeft gehad met Rusland in het oosten en met Europa in het westen; in welke richting moet Oekraïne zich oriënteren (een vijfde van de Oekraïense bevolking spreekt Russisch, met de grootste aantallen in de stedelijke gebieden van Oekraïne en in de Donbass-regio)?
De NAVO heeft Oekraïne en Wit-Rusland agressief het hof gemaakt, waarbij de verschillende plannen van de NAVO sterk gericht zijn op het onder druk zetten van Rusland. Het meest recente “NAVO 2030”-rapport benadrukt de strategische focus rond Rusland, dat wordt gezien als “destabiliserend” en “provocerend”. In het belang van het onder druk zetten van Rusland aan zijn grens met Oekraïne, kwam de NAVO-Oekraïne Commissie gedurende het hele jaar 2020 bijeen om het onderscheidend partnerschap NAVO-Oekraïne (opgericht in 1997) te bevorderen.
In juni 2020 erkende de NAVO Oekraïne als een Enhanced Opportunities Partner, de vorm die het dichtst bij volledig NAVO-lidmaatschap ligt. De Oekraïense strijdkrachten, die nu overwegend door de NAVO zijn getraind, sloten zich vorig jaar aan bij de NAVO-strijdkrachten voor drie grote militaire oefeningen (Saber Junction, Sea Breeze en Combined Resolve).
Tijdens een vergadering van de NAVO-ministers van Buitenlandse Zaken op 24 maart zei NAVO-secretaris-generaal Jens Stoltenberg: “Rusland heeft zijn patroon van repressief gedrag in eigen land en agressief gedrag in het buitenland versterkt.” Daarom zal de aanpak van de NAVO ten opzichte van Rusland zijn, aldus Stoltenberg, “afschrikking en verdediging”, met een “openheid voor dialoog”. De dialoog tussen de Westerse alliantie en Rusland lijkt te zijn afgezwakt, met groen licht voor Oekraïne om provocerende verklaringen af te leggen en acties te ondernemen.
Europa’s behoefte aan Russisch gas
Onder de spanning ligt Europa’s honger naar energie. Door het optreden van de VS in de afgelopen twee decennia is Europa drie belangrijke energiebronnen kwijtgeraakt: Iran, Libië en Rusland. Omdat Oekraïne een hotspot is geworden, hebben Russische energie-investeerders – hoofdzakelijk het staatsenergiebedrijf Gazprom – besloten een pijpleiding onder de Oostzee aan te leggen om Russische olievelden met Duitsland te verbinden. De twee pijpleidingprojecten (Nord Stream en Nord Stream 2) gingen van start in 2011-12, vóór het uitbreken van de vijandelijkheden in Oost-Oekraïne en vóór Rusland de Krim formeel innam (beide in 2014).
Duitsland verwelkomde de pijpleidingen, omdat deze de gaslevering aan Europa op regelmatige basis zouden hervatten. De regering van de Amerikaanse president Joe Biden heeft de aanval op Nord Stream 2 verscherpt; Biden’s minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken waarschuwde “dat elke entiteit die betrokken is bij de Nord Stream 2 pijplijn Amerikaanse sancties riskeert en onmiddellijk moet stoppen met het werk aan de pijplijn”. Polen’s anti-monopolie toezichthouder-UOKiK – heeft Poolse onderaannemers beboet voor het bedrag van ongeveer $7,6 miljard voor deelname aan het project. Peter Beyer, nauwe bondgenoot van de Duitse Bondskanselier Angela Merkel en coördinator voor transatlantische zaken, riep op tot opschorting van de pijplijn.
Andrei Minin van Nord Stream 2 zei dat de vloot van zijn project het doelwit is geweest van “regelmatige provocaties van de kant van buitenlandse civiele en militaire schepen”. Dit kan alleen maar verwijzen naar de militaire oefeningen die de NAVO en haar bondgenoten – waaronder Oekraïne – hebben uitgevoerd in de Oostzee; Minin wees direct naar Poolse vliegtuigen die laag over het project vlogen in Deense wateren.
Nord Stream 2 is voor 95 procent voltooid en zal naar verwachting in september 2021 klaar zijn voor gebruik. Het falen van de VS om op de juiste manier terug te komen op de Iran-deal en de aanhoudende crisis in Libië maken Nord Stream 2 van fundamenteel belang voor de energieplanning van Europa. Maar Nord Stream 2 zit gevangen in de poging van de NAVO om Rusland te isoleren.
Oekraïnes minderhedenprobleem
Geen enkel land is echt cultureel homogeen. Oekraïne heeft aanzienlijke bevolkingsgroepen met culturele wortels in de buurlanden. Dit geldt vooral voor de Russischtalige bevolking, die zowel cultureel als politiek nauwe banden heeft met Rusland. Een op de vijf Oekraïners spreekt Russisch, terwijl ongeveer een op de tien zich identificeert met een reeks culturele werelden die zich uitstrekken van Wit-Rusland tot Gagauz (een Turkse gemeenschap uit Budjak).
De druk van de NAVO tegen Rusland verergerde en sloot zich aan bij extreme Oekraïense nationalisten – onder wie fascisten zoals het Azov Bataljon – om een anti-Russische culturele en politieke beweging in het land aan te jagen. De voormalige Oekraïense president Petro Porosjenko, die westerse steun genoot, diende in 2017 een taalwet in die het onderwijs van de minderheidstalen op de scholen van het land belemmert. Het doel van de wet was de bevolking te ont-Russianiseren, maar de wet had gevolgen voor de kleinere minderheden van het land. Om die reden hebben Bulgarije, Griekenland, Hongarije en Roemenië klachten ingediend bij de Raad van Europa.
De Hongaarse minister van Buitenlandse Zaken Péter Szijjártó zei eind 2020 op Facebook dat zijn regering “in elk internationaal forum zal opkomen voor de Transkarpatische Hongaren”. Oekraïne, zei hij, “geen lid van de NAVO, heeft een aanval gelanceerd tegen een minderheidsgroepering afkomstig uit een NAVO-lidstaat.” De tegenstrijdigheden van de anti-Russische agenda van Oekraïne en de NAVO stuiten op verzet bij andere NAVO-leden om redenen die niet zorgvuldig zijn geijkt.
De beschietingen aan de Oekraïens-Russische grens zijn opgevoerd, aangemoedigd door Biden’s volmondige steun aan Zelensky’s nieuwgevonden anti-Russische ambities. Een hoge ambtenaar van de Verenigde Naties bij het Departement van Politieke en Vredeshandhavende Zaken vertelt me dat ze willen dat de militaire troepen zich terugtrekken van de grens. Alle belangrijke onderhandelingsplatforms – het Normandië-formaat en de vergaderingen in het kader van de Arria-formule bij de VN – bevinden zich in een impasse. “We moeten het hoofd koel houden,” zei de VN-functionaris. “Alles anders dan dat kan leiden tot een catastrofale oorlog.
*) Bio van de auteur: Dit artikel werd geproduceerd door Globetrotter. Vijay Prashad is een Indiase historicus, redacteur en journalist. Hij is een schrijvende collega en hoofdcorrespondent bij Globetrotter. Hij is de hoofdredacteur van LeftWord Books en de directeur van Tricontinental: Institute for Social Research. Hij is senior non-resident fellow aan het Chongyang Institute for Financial Studies,, Renmin University of China. Hij heeft meer dan 20 boeken geschreven, waaronder The Darker Nations en The Poorer Nations. Zijn laatste boek is Washington Bullets, met een inleiding van Evo Morales Ayma.