Wat hebben telers aan keurmerken in de supermarkt?

(door Rob Bleijerveld, oorpsronkelijk verschenen op supermacht.nl)

De laatste jaren is de levensmiddelensector in beweging rondom ´duurzaamheid´ van productie en distributie van onder meer aardappelen, groente en fruit (AGF). Verschillende factoren spelen hier een rol. Zoals het toenemende consumentenbewustzijn over de kwalijke gevolgen van de gangbare teeltmethoden in de land- en tuinbouw. Maar ook het voortdurende streven van retailers om hun marktaandeel te vergroten. En het streven van de agroindustrie om concurrerend te blijven op de wereldmarkt bijvoorbeeld door het aanboren van nieuwe exportmarkten via onderscheidende innovaties.

Succes in Duitsland

In 2015 voerde Greenpeace Duitsland een succesvolle campagne tegen gifstoffen in de productie van groente, fruit en aardappelen. Een resultaat was dat Aldi Süd acht gewasbeschermers (neonicotinoïdes) voor die producten in de ban deed [1]. De discounter neemt per 1 januari 2017 geen producten meer af van Duitse en Nederlandse telers die dergelijke gifstoffen nog gebruiken. Het was daarmee de eerste supermarktketen in Europa die zo´n maatregel neemt. De discounter gaat daarbij verder dan bestaande Europese wetgeving uit 2013 over gewasbescherming en biociden [2].

Sinds enkele jaren groeit de consumptie van biologische producten in Duitsland enorm. En zelfs zó sterk dat de eigen productie niet meer kan voldoen aan de stijgende vraag. De handel zoekt daarom ook buitenlandse leveranciers. Door de groeiende belangstelling van consumenten worden inmiddels in bijna elk levensmiddelen­retailkanaal biologische producten aangeboden [3]. Overigens tekende zich in 2014 een tweedeling af in de vraag naar ´vers´: enerzijds de vraag naar ‘goedkope’ discount bio en anderzijds naar ´volwaardige bio-bio´ (producten van boerencoöperaties zoals Bioland, Naturland en Demeter) [4].

Campagne in Nederland

In 2015 startte Greenpeace ook een dergelijke campagne op in Nederland. Op 30 juni [5] riepen de milieuorganisatie, Stichting Natuur en Milieu en Vogelbescherming Nederland het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb) op tot een verbod van alle bestrijdingsmiddelen die onder de groep neonicotinoïden vallen. Volgens de drie organisaties zijn die middelen extreem schadelijk voor bijen, andere insecten en voor verschillende vogelsoorten. Een groot deel van het oppervlaktewater is ernstig vervuild met neonicotinoïden die zijn uitgespoeld na gebruik in biivoorbeeld de glastuinbouw van het Westland. Op het moment van hun verzoek aan het Ctgb dreigde een afgesproken zuiveringsplicht met ingang van 1 januari 2016 door de staatssecretarissen Dijksma en Mansveld te worden uitgesteld met twee jaar [6].

Op 21 oktober van dat jaar presenteerde Natuur & Milieu in samenwerking met Jumbo en Oxfam Novib het ´Menu van Morgen´ [7]: ¨Hierin is wetenschappelijk berekend met welk voedselpatroon we wereldwijd negen miljard mensen gezond én duurzaam kunnen voeden. Dankzij het Menu van Morgen kan Nederland gidsland worden op het gebied van voedsel¨.
Diezelfde dag presenteerde Greenpeace Internationaal een tweede rapport [8] over pesticideresiduen gevonden op appels in supermarkten in 11 Europese landen. De helft van de gevonden pesticiden zouden giftig zijn voor waterdieren, bijen en andere nuttige insecten. Greenpeace riep de supermarkten dringend op om alle gevaarlijke pesticides uit te bannen voor de AGF-productie en om telers te ondersteunen die overschakelen op ecologische teeltmethoden.

Volgens campagneleider landbouw van Bekkem is ongeveer 1/3e van de voedselgewassen direct afhankelijk van bestuiving door honingbijen en andere dieren [9]. Drie neonicotinoiden-giffen worden door boeren gebruikt tegen plaaginsecten maar ze zijn ook dodelijk voor de bestuivers. Wetenschappelijk onderzoek zou uitwijzen dat die bestrijdingsmiddelen de voorname oorzaak zijn voor de problemen van honingbijen, wilde bijen en hommels in Nederland en Europa. Hoewel ook de European Food Safety Authority EFSA vaststelde dat neonicotinoïden een serieuze bedreiging zijn voor de bestuivers wordt – volgens Greenpeace – een Europees pesticidenverbod uit 2013 op dat gebied in alle lidstaten ontdoken (of is gedeeltelijk buiten werking gesteld). Van Bekkem vindt dat de Europese Commissie deze gevaarlijke gifstoffen via nieuwe wetgeving moet verbieden, de wet moet handhaven en Europese boeren moet aanmoedigen om (bewezen) gifvrije alternatieven te gebruiken.

Kritiek op Greenpeace´s standpunt

Vanuit de fruitsector werd kritiek geuit op de conclusies van de campagnevoerders over gifstoffen en hun werking. Daarbij weigerden zowel het Ctgb [10] als staatssecretaris van Dam (ministerie van EZ) om drastische maatregelen te nemen tegen de gewraakte neonicotinoïden. Van Dam stelde in de beantwoording van Tweedekamervragen [11] dat het ¨gebruik van gewasbeschermingsmiddelen een randvoorwaarde is voor de productie van hoogwaardig, gezond en veilig voedsel¨. Maar hij wil wel inzetten op de versnelling van de overgang naar een vergroening [12] van gewasbeschermingsmiddelen. En hij wil op weg naar een voedselproductie die minder afhankelijk is van gewasbeschermingsmiddelen en meer uitgaat van biologische, natuurvriendelijke en alternatieve middelen en maatregelen. Met betrekking tot het vervuilde oppervlaktewater beperkte hij zich tot een zekere verscherping van bestaande wet- en regelgeving en tot het instellen van overleg met de voedselsector.

De Nederlandse Fruittelers Organisatie NFO ging op 26 oktober [13] in op een conclusie van Greenpeace in haar rapport ´Het appelgif valt ver van de boom´ [14]. Greenpeace concludeerde onder meer dat ¨de Nederlandse fruitsector op koers ligt wat betreft de residuvermindering op appels en peren, maar de bodem en het oppervlaktewater hebben nog steeds te veel te lijden van het middelengebruik¨. Volgens de NFO bleek uit de onderzoeksresultaten bij geteste boomgaarden (residuen, bodem- en watermonsters, fruitmonsters) echter dat de fruitteelt niet veel bijdraagt aan milieuverontreinging. Bovendien zouden enkele van de gevonden stoffen die volgens Greenpeace verboden zijn, wel wettelijk zijn toegelaten. Ook acht de NFO het mogelijk dat de resultaten zijn vervuild (met restanten gif van vroegere teelten of overgekomen vanuit aangrenzende percelen).
(Later – begin februari 2016 – verscheen een rapport van Wageningen University and Research over onderzoek naar het effect van neonicotinoiden op al dan niet door de varrao-mijt aangetaste bijen [15]).

Gesprek NFO – Greenpeace

De NFO was het wel eens met de aanbeveling van Greenpeace om krachtig door te gaan met de verduurzaming van de sector en om de omschakeling naar groene middelen te stimuleren. Wat betreft de ontwikkeling naar een groenere teelt kan de fruitsector samen optrekken met Greenpeace, en de NFO is bereid tot een gesprek hierover. Een  verkennend gesprek tussen NFO en Greenpeace vond inderdaad plaats op 16 november 2015 naar aanleiding van de publicatie over de negatieve milieueffecten in de hardfruitsector [16].

Van traditionele bestrijdingsmiddelen naar groene gewasbescherming

Tegen de achtergrond van veranderingen in de Europese wetgeving [2] over gewasbescherming, biociden en voedselveiligheid organiseerde staatssecretaris van Dam van Economische Zaken op 3 februari een breed overleg in Nootdorp. Zijn doel: het versnellen van de overgang van traditionele bestrijdingsmiddelen naar groene, duurzame gewasbescherming. Belangrijk daarvoor zijn volgens EZ een nauwe samenwerking op Europees niveau, een ruimer aanbod in supermarkten en tuinwinkels, en een betere voorlichting aan consumenten zodat de vraag naar duurzaam geteelde producten verder stijgt.
(Meer over achterliggende motivatie bij en de voortgang van de politieke discussie, zie noot [17])

Tijdens deze ´Dialoog duurzame gewasbescherming´ [18] kwamen boeren, telers, wetenschappers, overheid, imkers, fabrikanten van zowel biologische als traditionele gewasbeschermingsmiddelen, natuur- en milieuorganisaties, toezichthouder Ctgb, supermarkten, tuinwinkels en consumentenorganisaties bijeen. Ze spraken over mogelijkheden om de al ingezette vergroening verder uit te bouwen en te versnellen.  En ze maakten tal van afspraken, zoals:
– de verlaging van drempels en versnelling van procedures mbt. groene middelen (Ctgb, EZ)
– vijf pilots om de teelt van bepaalde gewassen zoveel mogelijk te verduurzamen (LTO, voorjaar 2016)
– positieve consumentencampagne om aankoop duurzaam geteelde producten in supermarkten en tuinwinkels te stimuleren (Greenpeace)
– actieve voorlichting aan voedselverwerkende industrie en tuinwinkels over belang duurzame gewasbescherming als inkoopcriterium van groenten, fruit, bloemen en planten (brancheorganisaties).
De suggesties worden verder uitgewerkt en opgenomen in het Actieplan Duurzame Gewasbescherming [19]. Dit actieplan staat overigens los van de Green Deal Groene Gewasbeschermingsmiddelen [20]

Staatssecretaris Martijn van Dam was enthousiast over de uitkomst: ¨Natuur en landbouw horen met elkaar in balans te zijn. Dat betekent dat je gewassen zoveel mogelijk beschermt op een manier zoals de natuur dat zelf ook doet, bijvoorbeeld met insecten die andere insecten vangen. In mijn optiek zijn chemische middelen alleen een uiterste redmiddel. De Nederlandse land- en tuinbouw is beroemd om de kwaliteit van zijn producten en de hoge exportcijfers. Het is belangrijk dat we ook op het gebied van duurzame gewasbescherming ons imago verder versterken.¨

Publicatie vertrouwelijke verkoopcijfers

Door een fout van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) [21] kreeg Greenpeace de beschikking over vertrouwelijke gegevens van de brancheorganisatie van producenten van en handelaars in gewasbeschermingsmiddelen Nefyto [22]. Het ging om cijfers over de pesticiden-verkoop van 2010-2013 door de aangesloten bedrijven. De milieuorganisatie maakte die cijfers op 16 februari 2016 bekend en vergeleek ze met de de openbare ´gebruikscijfers´ van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Daaruit blijkt dat er in Nederland véél meer gif wordt verkocht dan blijkt uit de CBS-cijfers, cijfers waarop staatsecretaris van Dam en Tweekamerleden hun standpunten en beleid baseren! Van één gifstof (metam-natrium) had het CBS zelfs geen gebruikscijfer. Greenpeace gaat er van uit dat de werkelijke verkoopcijfers zelfs nog hoger uitvallen omdat er ook buiten de Nefyto om verkocht wordt.

Greenpeace riep de regering op om volledig inzicht te geven in de verkoopcijfers van pesticiden en om met realistische gebruikscijfers te komen. De organisatie vroeg zich ook af hoe van Dam kan verantwoorden stelselmatig alleen uit te gaan van de CBS-cijfers. En het bekritiseerde het feit dat deze industriegegevens, deze elementaire milieugegevens, worden behandeld als privacygevoelige informatie van pesticiden-multinationals [23][24].

Reacties op openbaarmaking

Van Dam ging uitgebreid in op het verschil tussen afzet en gebruik van gewasbeschermingsmiddelen en duidde het aan als een algemeen bekend verschijnsel. Het zou te maken hebben met verschillen in systematiek van het verkrigen van de gegevens, met het mogelijk aanleggen van voorraden en met het feit dat ook andere instellingen dan het CBS relevante cijfers verzamelen. Hij ging echter in het geheel niet in op de vraag waarom hij in zijn ministerie en in de Tweedekamer niet ook de verkoopcijfers ´meeneemt´ [25]. Van Dam was ¨niet te spreken¨ over de openbaarmaking van de afzetcijfers door Greenpeace.

Volgens Nefyto zijn de cijfers op illegale wijze verkregen en in de publiciteit gebracht [26]. De brancheorganisatie zegt de verkoopcijfers veel minder relevant te vinden dan de manier waarop de middelen worden gebruikt en de eigenschappen van de middelen. Boerderij schrijft aansluitend: ¨Op beide aspecten zijn de afgelopen periode stappen gezet. Zo stelde de Gezondheidsraad dat moderne chemische gewasbeschermingsmiddelen selectiever zijn en beter afbreekbaar.¨

De NFO liet weten dat de milieuorganisatie een onterechte vergelijking maakt tussen afzetcijfers en gebruikscijfers en vond dat de organisatie ¨weer de plank mis slaat¨ [27].

In de touwen

Op 18 april 2016 bracht de milieuorganisatie het rapport ´Bijensterfte in het schap; Supermarkten: stop de stille lente´ uit. En startte de petitie ´Red de Bijen´ gericht op Albert Heijn, Jumbo en Lidl. Greenpeace: ¨Het is hoog tijd dat supermarkten zich meer inzetten om bijvriendelijke en duurzame landbouw in Nederland te bevorderen en dat ze het aanbod aan biologische producten in de winkelschappen vergroten¨ [28].

Een dag later klommen actievoerders van Greenpeace in de touwen en hingen grote spandoeken met de tekst ‘AH: let op de bijtjes!’ aan de gevel van het Muziekgebouw aan het IJ in Amsterdam [29]. De aandeelhouders van Ahold (moederbedrijf van Albert Heijn) hielden daar hun jaarvergadering hielden. De milieuorganisatie riep hen op tot verduurzaming van de voedselproductie en het redden van bijen. Greenpeace wil dat Albert Heijn zijn marktpositie (35%) gebruikt en verantwoording neemt door middelen te weren die schadelijk zijn voor bijen en door duurzame boeren beter te steunen. De actievoerders deelden zaadjes van ´bijvriendelijke bloemen´ uit aan de aandeelhouders.

Op de actie van Greenpeace volgde kritiek uit de hoek van LTO, Nefyto (brancheorganisatie van de agrochemische industrie in Nederland) en CBL (branchevereniging van supermarkten en food service in Nederland) [30]. Greenpeace ging in de tegenaanval met een rapport van het Centrum voor Landbouw en Milieu (CLM). Het CLM analyseerde voor Greenpeace of en hoe de verduurzaming van gewasbescherming een sprong voorwaarts kan maken [30]. Dat blijkt mogelijk te zijn indien de supermarkten partners worden van de telers om samen een systeemverandering op gang te brengen op het gebied van gewasbescherming.

Ook Stichting Natuur&Milieu liet een rapport opstellen door het CLM. Het gaat om een methodiek om bestrijdingsmiddelen op basis van risico´s voor mens, milieu en biodiversiteit in te delen in drie klasses (groen, oranje, rood). Aansluitend deelde het CLM de in Nederland toegelaten middelen in volgens deze methodiek en stelde het een risicolijst op [31]. Met behulp van de Milieumeetlat van het Centrum voor Landbouw en Milieu bepaalt Milieukeur (SMK) of het middelen toelaat of verbiedt. De milieuschadelijkheid van middelen kan per regio verschillen. In droge, zuidelijke gebieden spelen andere omstandigheden dan in natte, noordelijke. SMK hanteert een malusregeling indien telers een toegelaten milieuschadelijk gewasbeschermingsmiddel gebruiken. Ze moeten dit dan compenseren met andere milieumaatregelen [32].

Radiospotjes

Vanaf 1 juli volgden er irritante radiospotjes waarin Lidl, Jumbo en AH wederom werden opgeroepen om aan de eisen van Greenpeace te voldoen [33]. Een van de spotjes ging over de ´gifweken´ bij Albert Heijn, een parodie op diens hamsterweken. De gepersifleerde hamsterstemmetjes kondigden die alsvolgt aan: ¨Nog eens flink spuiten met landbouwgif. Gewoon wat bijen dood, gewoon bij Albert Heijn.¨ Ook deze radiospotjes konden niet rekening op sympathie of goedkeuring uit de sector [34].

Onderhandelingen

In hun reacties refereerden LTO en CBL naar gesprekken die in de keten worden gevoerd over de verduurzaming van de voedselketen [35] en dat er ook met Greenpeace werd gepraat over gif en telerspositie [36]. De LTO betitelde de Greenpeace-campagne als onnodig en voorbarig omdat het ¨onze producten in een kwaad daglicht zet¨, en ook als frustrerend omdat ¨Greenpeace, LTO Nederland en andere partijen in de keten al enige tijd de mogelijkheden verkennen om telers (op de lange termijn) te belonen die voorop lopen in duurzaamheid. Maar Greenpeace zorgt op dit moment alleen maar voor spanning tussen de partijen¨.

Het CBL, de brancheorganisatie van de retailers, zei verbaasd te zijn over de radiospotjes omdat dit de gesprekken tussen CBL/de supermarktorganisaties en Greenpeace over mogelijke stappen frustreert. De eerste stappen van de branche om in ketenverband te willen samenwerken met de milieuorganisatie over verbeteringen waren volgens het CBL al gezet. Greenpeace ging volgens het CBL te kort door de bocht door te stellen dat er geen initiatieven worden genomen.

En het resultaat

De campagne leverde resultaat op: op 22 juli 2016 meldden Albert Heijn en Jumbo dat er met respectievelijk Stichting Natuur&Milieu en Greenpeace afspraken zijn gemaakt [37]! De derde retailer die onderwerp was van de campagne, Lidl, ging niet in op de eisen.

De afspraken gaan over het terugdringen van het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen bij de productie van aardappels, groenten en fruit. Beide ketens zeiden zo koploper in duurzaamheid te worden.

Jumbo, dat afspraken maakte met Greenpeace, wil aan het eind van 2019 100% gecertificeerde aardappelen, groente en fruit verkopen volgens de criteria van Milieukeur [38] en bij voorkeur afkomstig uit Nederland. Jumbo schrapt een aantal gangbare producten uit zijn assortiment en streeft naar verdubbeling of verdrievoudiging van het aandeel biologische producten (EKO [38]). De retailer biedt telers inkoopcontracten voor de lange termijn aan en wil hen eerlijk belonen voor de duurzame productie. Dit jaar gaat Jumbo van tenminste 4 producten uitsluitend de biologische variant aanbieden.
Minimaal de helft van de verkochte bloemen en planten uit Nederland zullen eind 2019 voldoen aan stevige duurzaamheidseisen.

Ed van de Weerd, directeur Commercie van Jumbo Supermarkten, is trots op de gezamenlijke aanpak: ¨Als familiebedrijf willen we stappen blijven zetten om steeds meer duurzamere producten in de schappen te leggen. Nu is het moment om ook met onze groente- en fruitproducten aan de slag te gaan en bijvriendelijke maatregelen toe te passen. Bijen zijn als bestuivers van voedselgewassen immers cruciaal in onze voedselvoorziening. We hebben gezamenlijk een strategie uitgestippeld om gewasbeschermingsmiddelen te verminderen. De overstap naar Milieukeur sluit hier naadloos bij aan.¨

Albert Heijn maakte afspraken met Natuur & Milieu. Het supermarkt concern wil vanaf eind 2019 alleen nog producten verkopen die tenminste voldoen aan de eisen van Milieukeur. Ook AH streeft naar uitbreiding van zijn aanbod biologisch. De super gaat daarnaast 28 gewasbeschermingsmiddelen verbieden die het meest schadelijk zijn voor dier en milieu en die nu nog worden gebruikt in de AGF-teelten. AH maakte geen melding van een betere beloning voor de telers, maar zei eerder te streven naar een ´faire´ beloning [39]. Volgens AH gaan de bestaande levercontracten overigens al uit van een lange looptijd.

De retailer zei ook toe meer in te zullen kopen in Nederland ‘of in de grensstreek’ (¨ter verlaging van het aantal transportkilometers¨). Albert Heijn zal zijn kwaliteits- en controlesysteem uitbreiden en waar nodig de systemen in de keten aanpassen. Natuur & Milieu kijkt met Albert Heijn naar welke bestrijdingsmiddelen hierbinnen wel en niet gebruikt mogen worden, en zorgt ervoor dat de teelt onafhankelijk gecontroleerd wordt. Ook zijn er afspraken gemaakt voor een duurzamere sierteelt.

Harde kritiek telersorganisaties

De afspraken tussen milieuorganisaties en supermarktbedrijven zorgden voor veel onrust.
De NFO en LTO vinden dat het Nederlandse product internationaal gezien al schoon wordt geproduceerd en dat er weinig tot geen residuen op Nederlandse producten voorkomen. Indien de supermarkten de eisen voor AGF en sierteelt toch aanscherpen, dan gaan beide organisaties er van uit dat de telers een eerlijke beloning krijgen voor de extra inspanningen en voor de kosten die ze maken én dat deze eisen ook gelden voor vergelijkbare geïmporteerde producten.

NFO

Gezien de nu gemaakte deals sprak voorzitter Gerritsen van de NFO van machtsmisbruik door Jumbo en Albert Heijn vanwege hun dominante positie op de markt. De retailers stellen alleen extra eisen aan het Nederlandse product, zonder keiharde garanties te geven over extra beloning en transparante handelswijze, aldus Gerritsen. Dat komt volgens hem neer op het versterken van eigen imago over de rug van de Nederlandse telers [40].

LTO

Portefeuillehouder Plantgezondheid bij LTO, Baecke, zei dat de gemaakte afspraken alleen betrekking hebben op Nederlandse producten. Het akkoord doet volgens hem niets aan de biodiversiteit in het buitenland. Dit zet de Nederlandse telers op achterstand terwijl juist op Nederlandse AGF niet of nauwelijks gewasbeschermingsmiddelen worden aangetroffen. Garanties dat Nederlandse telers die meerkosten maken voor een duurzamere teelt en certificering worden gecompenseerd, zijn er volgens hem niet. De afspraken daarover zijn boterzacht. Supermarkten maken volgens hem goede sier met verduurzaming in Nederland, maar houden de handen vrij wat betreft import uit het buitenland. Hiermee worden consumenten voor de gek gehouden [40].

Voorzitter van Wenum van de LTO-vakgroep Akkerbouw vond dat Albert Heijn samen met de sector had moeten nagaan hoe duurzaam telen het beste in te vullen is. Door de afspraak met SNM ontstaat er een ongelijk speelveld en een slechtere concurrentiepositie op het moment dat via de achterdeur producten met lagere eisen in de schappen van Albert Heijn terechtkomen. Het verbieden van 28 middelen door AH is volgens hem zeer ingrijpend en een slechte zaak, ¨want als de nood aan de man is, heb je die middelen nodig¨ [40].

NAV

De Nederlandse Akkerbouw Vakbond (NAV) sloot zich aan bij de bezwaren van LTO en NFO [41]. De afspraken van AH/SNM en Jumbo/GP over bovenwettelijke maatregelen houden geen rekening met boeren en tuinders en zijn gedoemd te mislukken. De NAV juicht duurzame teelt toe, maar vroeg zich af of de gekozen weg de juiste is. De vakbond stelde:
– De beoordeling van gewasbeschermingsmiddelen door Ctgb en Europese autoriteiten is zorgvuldig en bij twijfel wordt er aanvullend onderzoek verricht.
– Het verbieden van bepaalde middelen door supermarkten leidt mogelijk tot meer gebruik van andere middelen om een voldoende opbrengst te behalen. Bovendien leidt een versmalling van het middelenpakket veelal tot resistentie tegen deze middelen en dus mindere werkzaamheid.
– Het uitsluitend hogere eisen stellen aan de Nederlandse boeren dan er wettelijk al gelden, verzwakt de concurrentiepositie van de boeren en zal leiden tot de import van vervangende producten die aan veel lagere standaarden voldoen (gewasbescherming).
– Vrijhandelsverdragen als TTIP en CETA verbieden het stellen van aanvullende eisen aan importproducten. Dit leidt tot verminderde voedselzekerheid voor consumenten en tot import van voedsel met een lagere kwaliteit dan nu.
– De NAV acht de eventueel hogere vergoeding voor boeren die Jumbo heeft beloofd geen lang leven beschoren; eerder schrapte deze retailer als eerste de hogere vergoeding voor Milieukeur-producten toen er een prijzenslag plaatsvond tussen supermarkten.

Tegenvoorstellen

De NAV is bereid om mee te praten over het produceren van nòg gezondere consumentenproducten, maar alleen als de discussie over gewasbeschermingsmiddelen openlijk gevoerd worden op basis van alle feiten en niet op basis van emoties [41].

LTO Nederland en Albert Heijn spraken begin augustus af om in overleg te gaan over afspraak tussen AH en Natuur&Milieu van eind juli. De LTO wilde in dit overleg naar voren brengen dat de bovenwettelijke eisen voor Nederlandse telers ook moeten gelden voor buitenlandse telers. Ook wilde de organisatie dat telers worden gecompenseerd voor de gemaakte meerkosten voor duurzamere teelt en certificering, dat wordt ingezet op een duurzame relatie. Daarnaast wilde de LTO met AH praten over een realistische benadering van gewasbescherming en duurzame teelt.
(Desgevraagd zei een woordvoerster van AH dat de retailer nog niet heeft besloten hoe de afspraak precies wordt uitgevoerd. Daarom zou er nog niets te zeggen zijn over de meerkosten. Wel zullen de strengere eisen ook voor buitenlandse telers gaan gelden [42]).

GroentenFruit Huis

Het GroentenFruit Huis, dat handelaren en afzetorganisaties van groente en fruit verenigt, zei met de supermarkten en milieuorganisaties te willen praten over het opnemen van milieueisen binnen het GlobalGap-certificeringssysteem [43]. Directeur voedselveiligheid Verbaas zei dat het verplichten tot een Milieukeurmerk zeer nadelig uitpakt voor teelt en handel. Milieukeur is de laatste jaren ontwikkeld tot een keurmerk voor een nichemarkt met erg hoge eisen en hoge kosten voor certificering. De milieuwinst zijn volgens hem lager bij een uniforme certificering volgens GlobalGap omdat die gericht is op de internationale markt. Verbaas: ¨Het is beter als een grote groep telers een stap zet, dan dat een kleine groep telers een grote stap zet voor alleen de binnenlandse markt. Bovendien voorkomt een uniforme certificering het ontstaan van verschillende productstromen binnen onze afzetorganisaties met verdere kostenstijgingen in de keten die niet door Greenpeace betaald gaan worden.¨

Verbaas zei dat er in 2016 met alle partijen zeer veel vergaderd is over welke kant op moet gaan met de extra eisen. Hij vermoedde dat AH en Jumbo zich in zekere mate hebben laten chanteren door de reclamespotjes van Greenpeace, want in eerdere overleggen stond de keuze voor het Milieukeur niet bovenaan. Hij ging er ook vanuit dat een zwarte lijst met te weren middelen een bom kan leggen onder de geïntegreerde teelt. De telers gebruiken die middelen namelijk zeer terughoudend, terwijl Greenpeace via de media een ander beeld presenteerde. Dat heeft veel schade berokkend in de keten [44].

´Strengere wetgeving op komst´

De NAV herinnerde er aan [45] dat er in Europa strengere wettelijke eisen op komst is voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen. Het gaat daarbij om veiligheid voor bijen en om hormoonverstorende effecten. Tegelijkertijd is er een discussie over welke benadering moet worden gekozen, de ´hazard-based´-benadering (een stof is wel òf niet gevaarlijk) of de ´risk-based´-benadering (er is alleen een reëel risico als een hormoonverstorend effect optreedt bij toegestaan gebruik).

Bij de eerste benadering blijft er de mogelijkheid van ontheffing (ontheffing voor een stof die als hormoonverstorend wordt aangemerkt, maar waarbij in de praktijk nooit de niveaus voorkomen waarbij hormoonverstoring optreedt). In dat laatste geval krijgt de stof volgens de NAV een ´zekere stigmatisering´, anders dan bij de ´risk-based´-benadering. Een relevante context voor deze veranderingen zijn (onderhandelingen over) nieuwe vrijhandelsverdragen [46] en de kans dat verschillende benaderingen ongelijke speelvelden opleveren. De vakbond zei te verwachten dat de nieuwe regels ook een aantal groene middelen zullen raken.

Onderwijl publiceerde Greenpeace International begin september 2016 de lijst van 520 pesticides die in Europa geregistreerd en toegelaten zijn. In een aparte zwarte lijst zijn de 209 pesticides opgenomen die gevaar opleveren voor de gezondheid van mens en dier, en voor de diversiteit [47]. Volgens Greenpeace is deze lijst is in de eerste plaats bedoeld om giftige pesticides te herkennen en het gebruik ervan te ontmoedigen. De organisatie benadrukt dat ¨alleen de biologische landbouw duurzaam is en zonder gevaar, want die draagt bij aan de kwaliteit van de bodem en het water, en houdt fauna, milieu en gezondheid in stand, in tegenstelling tot de industriële landbouw. De politiek moet haar verantwoordelijkheid nemen en een landbouwmodel met respect voor mens en milieu promoten. Een landbouw zonder pesticides¨.

Politieke interventie

In oktober van dat jaar interveniëerde staatssecretaris van Dam (EZ) met betrekking tot de afspraken tussen supermarkten en milieuorganisaties. Hij schreef hierover een brief aan de Tweedekamer [48].
Volgens hem moeten de supermarktketens telers uit Nederland en uit het buitenland op dezelfde wijze behandelen waar het gaat om bovenwettelijke eisen (het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen bij AGF-productie). De afspraken moeten uitgaan van een gelijk speelveld voor alle aanbieders.

Daarnaast hebben maatschappelijke organisaties en supermarkten afgesproken campagnes te starten over duurzaam consumeren. Daarbij moeten zij zich volgens hem wel houden aan objectieve voorlichting, in de lijn van het Voedingscentrum. Van Dam: ¨Voorop blijft staan dat alle in Nederland toegelaten middelen door het Ctgb zijn beoordeeld, getoetst conform in de EU vastgelegde toetsingskaders en veilig zijn bevonden voor het toegelaten gebruik. Dat betekent dat de boodschap moet zijn dat toegelaten middelen op groente en fruit veilig zijn, gezien de beoordeling door het Ctgb [49].¨

Voortgang?

Afgaande op een bericht van 14 februari jl. lijkt Greenpeace aan te lopen tegen een weinig transparante houding van de kant van de supermarkten. GF Actueel meldde dat de milieuorganisatie telers die omschakelen naar Milieukeur oproept om prijsinformatie door te geven [50]. Op die wijze wil Greenpeace de afspraken controleren of Albert Heijn en Jumbo zoals afgesproken omschakelende telers financieel compenseren. Woordvoerder van Geelen gaf aan dat de verduurzaming aardig op koers ligt, maar dat uit signalen blijkt dat dat (nog) niet geldt voor de prijzen die de telers krijgen.

AH en Jumbo lijken in te zetten op toelevering van gecerticiceerde AGF via hun vaste leveranciers, zoals handelshuis Greenery. Greenpeace vermoed dat daarbij echter niet wordt vastgelegd dat de handelshuizen een meerpijs doorgeven aan de aangesloten telersorganisaties. Greenpeace wil daar inzicht in krijgen en garandeert dat er vertrouwelijk zal worden omgegaan met door telers geleverde prijsinformatie.

Op dezelfde dag liet voorzitter Gerritsen van de NFO zich weer uit over de afspraken van juli [51]. Hij deed verslag van een recent overleg tussen de NFO, telers, deskundigen en vertegenwoordigers van  Ahold Delhaize over de mogelijkheden van verduurzaming. De retailer gaf daarbij aan te streven naar uitfasering van de meest schadelijke gewasbeschermingsmiddelen met oog voor haalbaarheid, betaalbaarheid en de risico’s van uitfasering van middelen voor het totale systeem. Ook zouden de bovenwettelijke eisen gaan gelden voor importproducten.

Gerritsen gaf aan dat er ook bij andere supermarktketens interesse is om het AGF-schap te verduurzamen op basis van de Milieukeur-certificering. Hij verzocht die ketens om hiermee naar buiten te komen en om zo ´(milieu)kleur´ te bekennen. Hij benadrukte ook dat het noodzakelijk is om uit te gaan van afstemming binnen de fruitketen en tussen de ketens onderling. Want het gaat om de gehele plantaardige productie en overal worden eigen scenario´s gehanteerd (de sector is gefragmenteerd bezig). De Nederlandse fruittelers zijn volgens hem gebaat bij een voortgaande verduurzaming van de productie, maar ook bij een sector die zich (financieel) niet laat uitspelen en uitwringen.
Hij acht het ook cruciaal dat de supermarktketens volledig transparant zijn in de herkomst en certificering van hun product en denkt dat het toezicht hierop het best in handen is van een onafhankelijke toezichthouder en de betrokken NGO´s.

Free rider

Lidl Nederland heeft niet gereageerd op oproepen om aan te sluiten bij akkoorden over verduurzaming. In plaats daarvan lijkt het een prijzenoorlog te starten op gebied van het biologische assortiment, zoals AGF meldde [52]. De praktijk leert dat prijzenoorlogen uiteindelijk alleen nadelig uitpakken voor de primaire producenten en hun werknemers….

Meer lezen over:

* De honingbij:
– ¨Moord op de honingbij,¨ YouTube (Zembla), maart 2011.
– ¨Moord op de honingbij II – Dossier Dieren,¨ Zembla Vara, 24 januari 2013.
– ¨´Share the Buzz´: veel minder voedsel in de supermarkt zonder de honingbij,¨ Supermacht, 17 juni 2013.

* Biologisch en assortiment
– ¨Milieudefensie Haarlem gaat door met de EKO-tellingen,¨ Milieudefensie, 13 augustus 2015.
– ¨Biologisch is niet duur, gangbaar is te goedkoop,¨ Grensverlegger, 25 January 2016.
– Over agroecologie: ¨Wat is agro-ecologie?,¨ VoedselAnders en ¨Agroecology Now,¨ The Great Transition, 27 april 2016.
– ¨Bionext trendrapport 2015 – Ontwikkeling biologische landbouw en voeding Nederland,¨ Bionext, juni 2016.
– ¨Monitor Duurzaam Voedsel 2016,¨ Wageningen Economic Research, november 2016.

* (Effecten van) retailmacht:
– ¨Franse bioboeren profiteren niet van grotere verkoop ´bio´ door supermarkten,¨ Supermacht, 20 september 2011.
– ¨´Goedkope´ bio-producten uit de supermarkt: onduurzaam en niet diervriendelijk,¨ Supermacht, 4 september 2012.
– ¨Ontslagen werkneemsters bij Bio Sol (Spanje) vragen supermarkten en consumenten om steun,¨ Supermacht, 7 juli 2015(update 7 november 2015).
– ¨Meer focus supermarkt op arbeid bij leveranciers,¨GF Actueel, 25 september 2015.
– ¨Albert Heijn verdient meer met vers,¨ GFActueel, 11 november 2015.
– ¨Supermarkten verkopen meer biologisch,¨ Nieuwe oogst, 26 november 2015.
– ¨‘Supermarkten onthouden tuinbouw 700 miljoen euro´, ¨ GF Actueel, 6 oktober 2016.
– ¨Stimuleer duurzamer werken met betere prijzen (LTO wil perspectief),¨ Boerenbusiness, 22 september 2016.
– ¨´Jumbo’s laagsteprijsgarantie vreet ons kapot´,¨ Groentennieuws, 12 februari 2016.
– ¨Boer en tuinder dupe van laagste prijsgarantie supermarkten,¨ NAV, 30 April 2016.
– ¨Biologische voeding goedkoper in supermarkt,¨ Nieuwe Oogst, 5 juli 2016.
– ¨Genoeg ruimte voor prijsverhogingen supermarkt,¨ Nieuwe Oogst, 6 januari 2017.

* Duurzaamheid en gewasbescherming:
– ¨Platform wordt Alliantie Verduurzaming Voedsel,¨ Duurzamer eten, 11 december 2012: over de Alliantie Verduurzaming Voedsel, een samenwerkingsverband van de Land- en Tuinbouw Organisatie (LTO), de Federatie Nederlandse Levensmiddelen Industrie (FNLI), het Centraal Bureau Levensmiddelenhandel (CBL), de Vereniging Nederlandse Cateringorganisaties (Veneca) en Koninklijke Horeca Nederland (KHN) om de voedselketen te verduurzamen. Het is per 2013 de voortzetting van het Platform Verduurzaming Voedsel.
– ¨Green Deal Groene Gewasbescherming (gd-164)¨.
– ¨Actieplan Schoner, Groener, Beter gepesenteerd,¨ LTO Glaskracht, 19 november 2014.
– ¨The Bitter Taste of Europe’s Apple Production and how Ecological Solutions can Bloom,¨ Greenpeace, 17 juni 2015.
– ¨Supermarkt aan zet voor duurzame gewasbescherming,¨ Greenpeace, april 2016.
– ¨NAV over gewasbescherming: verduurzamen met behoud effectief middelenpakket,¨ NAV, 30 april 2016.
– ¨Ook boeren en tuinders in de bres voor bijen,¨ LTO, 2 juni 2016.
– ¨Strengere eisen gewasbeschermingsmiddelen op komst?,¨ NAV, 4 juni 2016.
– ¨Hof: Geheimhouden milieu-info mag niet,¨ Trouw, 24 november 2016.

Noten:
[1] ¨Aldi Süd doet 8 neonicotinoïden in de ban,¨ Boerderij, 18 januari 2016. Volgens Greenpeace zijn neonicotinoiden met name schadelijk voor bijen, de bestuivers van voedselgewassen. Voor een Greenpeace-overzicht van hoe andere Duitse supermarkten omgaan met gifstoffen in groente-fruit-aardappelen, zie ¨Supermarkt-Vergleich: Pestizide in Obst und Gemüse,¨ Greenpeace, 25 oktober 2016.
[2] De Biociden Verordening (EU) 528/2012 is gewijzigd en op 1 september 2013 in werking getreden. Het vervangt de Biocidenrichtlijn uit 1998 (98/8/EG). Doel van de nieuwe Richtlijn is het functioneren van de biocidenmarkt in de EU te verbeteren en tegelijkertijd een grote mate van bescherming te bieden voor mens en milieu. De veranderingen zijn hier te vinden.
Bron: ¨EU verordening voor biociden¨
Twee belangrijke veranderingen zijn:
– een nieuwe procedure om een biocide in één keer overal op de EU-markt te brengen, de zogenaamde Unietoelating.
– een nieuwe, vereenvoudigde toelating voor biociden die minder schadelijk zijn.
Bron: ¨Memorie van toelichting bij de Wijziging van de Wet gewasbeschermingsmiddelen en biociden ter uitvoering van Verordening (EU) Nr. 528/2012 van het Europees Parlement en de Raad van 22 mei 2012 betreffende het op de markt aanbieden en het gebruik van biociden (33 490 Nr. 3), Rijksoverheid, 29 november 2012.
[3] Voor een uitgebreide beschrijving over ´bio´ in Duitsland, zie ¨Duitse markt voor biologische levensmiddelen blijft groeien,¨ Agroberichten Buitenland, 4 maart 2015.
[4] ¨Regionalisering en tekorten bedreiging bij bio-export,¨ AGF, 12 februari 2015.
[5] ¨Milieuorganisaties: verbied alle bestrijdingsmiddelen met neonics,¨ Greenpeace, 30 juni 2015.
[6] ¨Kamerbrief 32 627Nr. 19 ´(Glas)tuinbouw´ / 27 858 ´Gewasbeschermingsbeleid´,¨ Staatssecretaris Infrastructuur en Milieu, 23 juni 2015.
[7] ¨Rapport: 9 miljard mensen duurzaam en gezond voeden vraagt forse omslag,¨ Natuur en Milieu, 21 oktober 2015; Het Menu van Morgen is hier te vinden.
[8] ¨Greenpeace testing: Pesticides found on apples pose risk to environment – Supermarkets have to phase out pesticides in fruit and vegetable production,¨ Greenpeace, 21 oktober 2015.
[9] ¨ ´Verbod op bestrijdingsmiddelen moet uitgebreid worden´,¨ Greenpeace, 27 augustus 2015. Zie ook ¨Ontwikkelingen in de gewasbescherming,¨ NAV, 7 maart 2015.
[10] ¨Voorgenomen besluit: geen wetenschappelijke onderbouwing om toelatingen neonicotinoïden in te trekken,¨ College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden, 28 oktober 2016.
[11] ¨Beantwoording vragen over het bericht “Bodem en water rond appel- en perenboomgaarden vol landbouwgif”,¨ Rijksoverheid, 11 december 2015.
[12] Zie onder meer: ¨Nieuwe afspraken over duurzame gewasbescherming,¨ Rijksoverheid, 3 februari 2016 en ¨Wanneer wordt gewasbescherming ‘groener’?,¨ NAV, 6 november 2015.
[13] ¨NFO: appels en peren zijn veilig,¨ Nieuwe Oogst, 26 okt 2015.
[14] ¨Het appelgif valt ver van de boom – Bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater en bodem van de Nederlandse appel- en perenboomgaarden,¨ Greenpeace, 23 oktober 2015.
[15] ¨Bijen: gif versterkt effect van varroamijt,¨ Wageningen University & Research, 1 februari 2016.
De onderzoekers van de WUR vonden dat blootstelling van honingbijen aan het gewasbeschermingsmiddel Imidacloprid alleen effect had (op vliegsnelheid en totale vliegafstand) als de bijen besmet zijn met de Varroa destructor-mijt; hun conditie is dan onvoldoende. Minder ver vliegen, betekent minder voedsel meenemen voor het volk brengen en mogelijk ook minder overlevingskans in de winter (naar dat laatste is nog geen onderzoek gedaan, aldus de WUR).
[16] Dit blijkt uit een NFO-artikel dat helaas voor alleen voor leden is: ¨Greenpeace,¨ NFO, 9 februari 2016.
[17] Zie bijvoorbeeld ¨Kamerbrief (van Dam) ´Systeemaanpak duurzame gewasbescherming´, Rijksoverheid, 5 oktober 2016 en ¨Kamerbrief (van Dam) ´Gewasbeschermingsbeleid´ 27 858 Nr. 369,¨ Rijksoverheid, 7 juli 2016
Volgens van Dam (EZ) wil de topsector tuinbouw de komende 10-15 jaar toewerken naar een minimaal gebruik van chemische gewasbeschermingsmiddelen en waar mogelijk naar de uitfasering bij sommige teelten. Nodig is daarvoor de ontwikkeling van zowel biologische beschermingsmiddelen en lagerisicomiddelen als de versterking van gewasresistentie (bv. mbv veredeling). De nieuwe veredelingstechnieken leveren nieuwe gewassen op die minder gewasbeschermingsmiddel nodig hebben. Deze gewassen behoeven volgens hem daarom een ander afwegingskader dan de genetisch gemodificeerde gewassen die juist worden ontwikkeld om chemische middelen te kunnen blijven gebruiken. Bron: ¨Ongecorrigeerd stenogram- verslag AO Biotechnologie,¨ Tweedekamer, 2 februari 2017.
[18] Zie ¨Actieplan duurzame gewasbescherming geïntensiveerd,¨ Hortipoint, 3 februari 2016 en ¨Nieuwe afspraken over duurzame gewasbescherming,¨ Rijksoverheid,  3 februari 2016. De bijeenkomst in Nootdorp staat los van de Green Deal Groene Gewasbescherming (gd-164).
[19] ¨Kamerstuk ´Nederlands actieplan duurzame gewasbescherming´,¨ Rijksoverheid, 4 oktober 2012. Dit actieplan laat zien hoe Nederland verduurzaming van gewasbeschermingsbeleid vorm geeft en verder uitwerkt. Het actieplan geldt voor de periode 2013-2018. Het opstellen van het actieplan is voorgeschreven in de Richtlijn duurzaam gebruik pesticiden (2009/128/EG). Voor de volgorde van onderwerpen in het actieplan is daarom de volgorde van de artikelen van de Richtlijn aangehouden.
[20] ¨GD164 – Groene Gewasbeschermingsmiddelen,¨ Greendeals (project Artemis, Bionext, LTO, Nefyto, Natuur & Milieu, Ctgb, Rijksoverheid), 2014-2015.
[21] ¨NVWA oorzaak van lek over bestrijdingsmiddelen,¨ Boerderij, 23 februari 2016.
[22] ¨Greenpeace openbaart geheime verkoopcijfers pesticiden,¨ Greenpeace, 16 februari 2016.
[23] De afscherming van bedrijfsgegevens gebeurt volgens van Dam op basis van de mededingingsregelgeving. Zie ook: ¨Greenpeace: hoog tijd voor open data middelen,¨ Boerderij, 19 februari 2016.
[24] Per juni 2016 is er ook Europese wetgeving (Trade Secrets Protection Directive) voor de ´bescherming van handelsgeheimen´(vertrouwelijke bedrijfsinformatie). Corporate Europe Observatory klaagt die wetgeving aan omdat die zó breed is gedefinieerd dat het in grote mate openbaar onderzoek hindert naar de activiteiten van ondernemingen die van invoed (kunnen) zijn op het algemene belang. Zie: ¨Adapting the EU Directive on Trade Secrets ‘Protection’ into National Law, A transposition guide for legislators and civil society organisations,¨ Corporate Europe Observatory, 1 february 2017.
[25] ¨Verschillen gebruiks- en afzetcijfers gewasbeschermingsmiddelen verklaarbaar,¨ Agrarisch Waterbeheer, 26 febrauri 2016.
[26] ¨Publicatie verkoopcijfers bestrijdingsmiddelen stoort Nefyto,¨ Boerderij, 17 februari 2016.
[27] ¨Greenpeace iets te snel met conclusies,¨ NFO Fruit, 18 februari 2016. Dit artikel is alleen toegankelijk voor leden.
[28] Bijenrapport.
[29] ¨Greenpeace voert actie bij Ahold,¨ GF Actueel, 19 april 2016 en ¨Greenpeace voert actie bij Ahold,¨ Nieuwe Oogst, 20 april 2016.
[30] ¨Greenpeace blijft aandringen op snelle gifmindering in supermarktketens (update),¨ Supermacht, 2 mei 2016 (update 2 juni).
[31] ¨Opstellen van een risicolijst van bestrijdingsmiddelen,¨ Centrum voor Landbouw en Milieu
[32] ¨LTO wil AH-eis ook voor buitenlandse teler,¨ Nieuwe oogst, 3 augustus 2016.
[33] ¨Red de bij, maak de supermarkt gifvrij,¨ Greenpeace, juli 2016.
[34] ¨´Greenpeace overschreeuwt zichzelf´,¨ GFActueel, 5 juli 2016, ¨Greenpeace irriteert zichzelf de markt uit,¨ GFDActueel, 7 juli 2016 en ¨Het fatsoen van Greenpeace,¨ GFActueel, 13 juli 2016,.
[35] CBL: ¨Het CBL praat met telers, leveranciers en producenten van gewasbeschermingsmiddelen om ambities op elkaar af te stemmen. Samenwerking in de keten is voorwaarde voor succes. De Alliantie Verduurzaming Voedsel is daarvoor het aangewezen platform. In de Alliantie werken LTO Nederland, FNLI (levensmiddelenindustrie), Veneca (cateraars) en KHN (horeca) samen om de voedselketen te verduurzamen¨.
[36] ¨LTO en CBL vallen over campagne Greenpeace ´Red de bijen, stop het gif´,¨ BP Nieuws, 5 juli 2016 en ¨LTO: campagne Greenpeace is ´onnodig en voorbarig´,¨ LTO, 1 juli 2016.
[37] ¨Minder bestrijdingsmiddelen, meer biologisch in het groente- en fruitschap,¨ St. Natuur&Milieu, 28 juli 2016, ¨Supermarkten op de bres voor de bij!,¨ Greenpeace, 28 juli 2016, ¨Jumbo naar 100% Milieukeur, AH bant 28 gewasbeschermingsmiddelen,¨ AGF, 22 juli 2016 en ¨Jumbo: alle telers Milieukeur en lange termijn contract,¨ GFActueel, 28 juli 2016.
[38] Over Milieukeur en EKO keurmerk (bio):
– Milieukeur geldt voor producten die minder milieubelastend zijn dan gangbare, ingedeeld naar verschillende duurzaamheidscriteria en gedurende de gehele levenscyclus van het product. Toezichthouder: Stichting Milieukeur. Automatisch geldt een verbod op het gebruik van een groot aantal gewasbeschermingsmiddelen. Voor vollegrondsgroenten en voor fruit geldt een zogenaamde groene lijst. Alle middelen die daar niet op staan mogen niet worden toegepast.
Volgens cijfers van december 2015 telen 185 akker- en tuinbouwbedrijven op 5.400 hectare onder Milieukeur (Nederland, België, Duitsland, Spanje, Italië en Zuid-Afrika).
– EKO keurmerk is het Nederlandse keurmerk voor biologische producten (geen chemische bestrijdingsmiddelen, geen kunstmest, geen kunstmatige geur-, kleur- en smaakstoffen, geen genetisch gemodificeerde ingrediënten, extra welzijns- en milieu-eisen voor dierlijke productie, met code van productiebedrijf. Toezichthouder: Stichting Skal.
– Meer informatie over keurmerken: ¨Dossier Keurmerken,¨ Agriholland en ¨Keurmerkenlijst milieuvriendelijke landbouw,¨ Voedingswaar. Verder: LTO-vakgroep Fruitteelt en NFO werken samen op gebied van gewasbeschermingsmiddelen, stimulering van innovatie en ketensamenwerking.
[39] ¨AH ´streeft´ naar faire opbrengst tuinders en boeren,¨ GFActueel, 20 augustus 2015.
[40] ¨LTO niet blij met afspraken supermarkten en ngo´s,¨ Boerderij, 28 juli 2016, ¨´Besluit Albert Heijn en Jumbo eenzijdig´,¨ Nieuwe Oogst, 28 juli 2016 en ¨Jumbo naar 100% Milieukeur, AH bant 28 gewasbeschermingsmiddelen,¨ AGF, 22 juli 2016.
[41] ¨Supermarkten zwichten voor milieuorganisaties,¨ NAV, 29 juli 2016.
[42] ¨LTO wil AH-eis ook voor buitenlandse teler,¨ Nieuwe Oogst, 3 augustus 2016.
[43] ¨Global-Gap¨, Agriholland, augustus 2016.
[44] ¨Sector wil AH en Jumbo tegenvoorstel doen milieu-eisen,¨ GFActueel, 28 juli 2016. Over het GroenteFruit Huis, zie hier en daar ook.
[45] ¨Veel onrust rondom gewasbescherming,¨ NAV, 2 september 2016. Zie ook: ¨New rules to regulate Europe’s hormone-disrupting chemicals,¨ The Guardian, 16 juni 2016), ¨The dialogue between precaution and risk,¨ Auberson-Huang en ¨The role of hazard-based and risk-based approaches in ensuring food safety,¨ Science Direct, december 2015.
[46] Onderzoekers van Corporate Europe Obeservator (en andere organisaties) beschuldigen de Europese Commisie ervan bestaaande wetgeving of wetsvoorstellen rondom voedselveiligheid en hormoonverstorende chemicaliën proactief aan te passen overeenomstig de wensen van de industrielobby. Op die wijze vormt die wetgeving geen belemmering bij de onderhandelingen over vrijhandelsakkoorden als het TTIP. Zie bijvoorbeeld: ¨A Toxic Affair: How the chemical lobby blocked action on hormone disrupting chemicals,¨ Corporate Europe Observatory, 19 mei 2015 en ¨TTIP: A lose-lose deal for food and farming,¨ Corporate Europe Observatory, 8 juli 2014. Ook de EFSA krijgt er van langs: ¨EFSA criticised by auditors over conflicts of interest,¨ Corporate Europe Observatory, 11 oktober 2012 en ¨Is Big Food Shaping EFSA Policy?,¨ Corporate Europe Observatory, 29 november 2010.
[47] ¨,¨ Greenpeace, 9 september 2016. De zwarte lijst is hier te vinden.
[48] Zie ¨Van Dam: supermarkteisen ook voor buitenlandse telers,¨ Nieuwe Oogst, 2 oktober 2016 en ¨Kamerbrief (van Dam-EZ)´Systeemaanpak duurzame gewasbescherming´,¨ Rijksoverheid, 5 oktober 2016.
[49] Kort na van Dam´s Kamerbrief maakte het Ctgb bekend een aangehouden verzoek van Stichting Natuur&Milieu, Greenpeace en de Nederlandse Vereniging tot Bescherming van Vogels tot  intrekking van alle gewasbeschermingsmiddelen op basis van neonicotinoïden, niet in behandeling te nemen en meteen af te wijzen. Zie: ¨Voorgenomen besluit: geen wetenschappelijke onderbouwing om toelatingen neonicotinoïden in te trekken,¨ CTGB, 28 oktober 2016.
[50] ¨Greenpeace: meld ons uitbetaalprijs groente en fruit,¨ GF Actueel, 14 februari 2017.
[51] ¨Michiel Gerritsen Voorzitter NFO: “NFO vraagt supermarktketens om ‘(milieu)kleur’ te bekennen“, AGF, 15 februari 2017 en ¨‘Milieukleur’,¨ NFO Fruit, 14 februari 2017.
[52] ¨Lidl begint fel bio-offensief,¨ AGF, 16 februari 2017.