De BVD in de politiek (Jos van Dijk)
Jos van Dijk, onder andere redacteur van website sargasso.nl, heeft zich van de ondankbare taak gekweten om tegen de wil van de staatsinstellingen en de bureaucratie in op te graven wat de BVD – de voorloper van de huidige AIVD – heeft lopen uitspoken om linkse politieke partijen te ondergraven. En dat was nogal wat, en veelal zonder of buiten elke legale basis.
Het boek De BVD in de politiek is het resultaat van naarstig graafwerk in de archieven van de Nederlandse inlichtingendiensten. Maar het is meer dan dat, want die archieven zijn vreemd genoeg allerminst toegankelijk. Als je er al in kunt kijken, zijn de documenten veelal zwaar gecensureerd (de bekende zwarte blokken in de tekst op de kopieën). Van Dijk heeft geweigerd zich daar bij neer te leggen en is herhaaldelijk naar de rechter gestapt om betere antwoorden op zijn verzoeken tot informatie te krijgen. Hoewel hij nog steeds geen volledige toegang kreeg, heeft hij daardoor wel dit graafwerk af kunnen leveren, dat nu in een helder boek van 164 pagina’s beschikbaar is.
De behandeling die de journalist kreeg is des te opmerkelijker als men beseft dat hij slechts inzage wilde in een specifieke vroege periode van de partijpolitiek, kort na het einde van de 2e WO. Bovendien had hij aantoonbaar begrip voor het feit dat sommige ‘geheimen’ wellicht niet bekendgemaakt mogen of kunnen worden. Maar zo’n welhaast volledige afscherming van de gegevens had hij niet verwacht. Ook opmerkelijk is dat Van Dijk in feite voortborduurt op een eerder verschenen boek over dezelfde periode van de BVD, maar dan door een ‘interne auteur’ (die dus waarschijnlijk beter aangestuurd kon worden).
In 1995 kwam de BVD-ambtenaar Dick Engelen met het boek (eigenlijk zijn proefschrift) Geschiedenis van de Binnenlandse Veiligheidsdienst. Daarin stonden wat activiteiten van de BVD beschreven tegen het naoorlogse communisme in Nederland, en met name tegen de CPN (Communistische Partij Nederland). Jos van Dijk, die eerder in 2016 een boek schreef over de CPN na de tweede Wereldoorlog en hoe die in een isolement kwam, wilde wel eens het naadje van de kous weten en vroeg in feite toegang tot dezelfde documenten die Engelen had gekregen voor zijn boek. Van Dijk kreeg maar mondjesmaat toegang tot ook nog veelal zwartgemaakte documenten en moest jarenlang procederen voor hij wat meer kreeg.
In grote lijnen waren de feiten die Van Dijk onthult in zijn boek al bekend, zoals dat de BVD zich inspande om met allerlei middelen ruzie te schoppen en tweedeling te veroorzaken binnen de partij en de gelieerde vakbond EVC. Er werd jarenlang geprobeerd om concurrerende politieke partijen en vakbonden op te richten, deels met succes, en dat werd op zijn beurt (tot in 1967 nog) deels gefinancierd door de CIA. De BVD wist naast allerlei lagere informanten een van de meest prominente communisten, Gerben Wagenaar, te rekruteren (waarschijnlijk omdat hij in het verzet ook had samengewerkt met mensen die later in het staatskamp terecht waren gekomen). Maar veel details zijn desondanks schokkend. Met name het gemak waarmee BVD-operaties jarenlang doorgevoerd konden worden, gedekt door de verantwoordelijke ministers die liever niet teveel wilden weten, terwijl de partij allang geen revolutionaire aspiraties meer had en zich openlijk tot het parlementarisme had bekend.
Behalve de Moskou-gerichte CPN, werd dezelfde tactiek later ook met de Maoïstische (op China gerichte) stroming toegepast en eigenlijk op alle linkse radicalere organisaties.
Binnen de CPN heerste natuurlijk sowieso al een grote mate van achterdocht en achtervolgingszin die toen tamelijk belachelijk werd gemaakt maar nu een flinke werkelijkheidsbasis blijkt te hebben.
De leiding van de CPN was Stalinistisch gericht en wilde niets weten van discussies en factievorming. Dat vergemakkelijkte het wroeten van de geheime dienst alleen maar. Zo werden er bijvoorbeeld ‘toekomstbrieven’ losgelaten op het partijcongres van de CPN om kritische leden te mobiliseren, die regelrecht van de burelen van de geheime dienst afkomstig waren. Ook op andere manieren wordt er met valse aantijgingen en geruchten gewerkt, waarvoor de auteur de term ‘geregisseerde ontregeling’ gebruikt. In de schaarse rapportage aan de verantwoordelijke politici, pocht de veiligheidsdienst in 1959 dat ze de partij – die na de 2e WO vanwege haar houding in het verzet zeer populair was – daarmee een verkiezingsnederlaag heeft toegebracht.
Verbluffend is ook dat de BVD informatie over de radicale partijen en arbeidsorganisaties min of meer structureel doorgaf aan de sociaaldemocratische concurrenten, die daar dankbaar gebruik van maakte om ze verder te belasteren. Min of meer terloops wordt in het boek trouwens vermeld dat de geheime dienst er alles aan deed om bewijzen te vinden van betaling door de Sovjet Unie, of spionage voor dat land, maar dat er nooit enig bewijs voor gevonden is. Desondanks ging men gewoon door met praktijken als het registreren van alle abonnees op de krant De Waarheid, en van mensen die bij verkiezingen een affiche van de partij achter de ramen hadden hangen.
Aparte aandacht heeft de auteur voor de rol van journalisten, als informanten maar ook om de media waar ze voor werken te controleren. Eerder werd al in een ander boek (De Indische Doofpot van Maurice Swirc) onthuld dat de dienst ook een poging heeft gedaan weekblad De Groene over te nemen, door een soort fake coöperatie van lezers op te richten. Het blad was te links en schreef tezeer tegen de Nederlandse koloniale belangen… Maar voor de meeste kranten was dat niet nodig en was het contact met de hoodredacteuren uitstekend.
Verder lees je in het boek onder de kop anti-comunistische continuïteit, hoe moeiteloos er samengewerkt wordt met de Gestapo voor en tijdens de 2e WO, en mensen die dat gedaan hebben daarna naadloos verder kunnen gaan met hun carrière bij politie of inlichtingendienst.
Al deze praktijken zijn mogelijk omdat de overheid en de verantwoordelijke politici het best vinden, en het parlement er geen aandacht aan schenkt. Ook later, als bekend begint te worden wat er zich heeft afgespeeld, hebben zelfs de nazaten van de CPN bij GroenLinks vaak geen zin om over deze ouwe koeien te beginnen.
Maar Jos van Dijk doet dat dus wel, en degelijk en geeft ook aan waarom dat nu nog steeds belangrijk is. De vraag is namelijk of er wel zoveel veranderd is. Er is iets meer toezicht (voornamelijk achteraf) en rond de in een referendum afgewezen sleepnet zijn wat voorzieningen gekomen om zorg over privacy weg te nemen. Maar het is allemaal flinterdun.Van Dijk beschrijft ook wat recente ervaringen van de AIVD, zoals de BVD tegenwoordig heet, die ook vooral wijzen op een voortzetting van de eerder beschreven praktijken. Neem de ‘geslaagde verstoringsactie’ van de dienst bij het Islamitische Cornelius Haga Lyceum. Of het feit dat ambtenaren van de NCTV (de anti-terrorisme-dienst die niet onder de wettelijke regelingen voor veiligheidsdiensten valt) op sociale media bezig is activisten te volgen.
Jos van Dijk is ook goed thuis in de juridische/wettelijk kant van de problematiek en kan de verschuivingen (en de mate waarin geheime diensten er door belemmerd worden) goed plaatsen. Dat maakt het boek soms een beetje taai, maar het is uiteindelijk wel het wapen dat de politiek heeft om ze in het gareel te dwingen. Maar de komst van de ‘war on terror’ , waarbij een instelling als de NCTV is ontstaan die niet eens onder hetzelfde ministerie en dus regelgeving valt, en de jongste oorlog maakt dat de politieke verhoudingen in het parlement op dat gebied alleen maar verslechteren. Daar komt bij, en ook dat wordt in het boek goed beschreven, dat er ook een voortdurende slag om de archieven wordt gevoerd op een geheel ander gebied. Namelijk over volledige vernietiging. Overheden willen op dit gebied liefst alle sporen uit het verleden uitwissen voor buitenstaanders. Het hele archief van een inmiddels opgeheven staatsinstelling, de Inlichtingen Dienst Buitenland (IDB) is bijvoorbeeld na opheffing vernietigd. Wat de geheime dienst in het buitenland heeft uitgespookt valt dus nauwelijks meer uit te pluizen.
In tijden van ontspoord complotdenken zijn boeken als deze juist belangrijk omdat ze voor zover mogelijk opgraven waar we wél paranoïde over mogen zijn.
Jos van Dijk, De BVD in de politiek – De bestrijding van het communisme door de Nederlandse geheime dienst, Het Wereldvenster 2022, 164 pag., ISBN 978 90 76905 27 3, € 17,90