Karl Polanyi: De grote transformatie

(Door Sjarrel Massop (*2) oorspronkelijk gepubliceerd op solidariteit.nl)

Hoewel een paar boeken van Polanyi na maanden of zelfs jaren op de boekenplank bleven liggen, blijft zijn werk De grote transformatie vers op vele manieren. Het is onvervangbaar voor het begrijpen van de dilemma’s waarmee de globale maatschappij geconfronteerd wordt aan het begin van de 21e eeuw.

Het neoliberalisme

Er is een goede verklaring voor deze blijvende actualiteit van het boek. Het voorziet in een krachtige kritiek op het marktliberalisme dat samen te vatten is als het geloof dat zelfregulerende markten zowel nationale samenlevingen als de globale economie kunnen en moeten organiseren. Sinds 1980, en vooral aan het einde van de koude oorlog in de beginjaren negentig, is deze doctrine met labels als het Thatcherisme, het Reaganisme, het neoliberalisme en de Washington Consensus de dominante mondiale politiek geworden.
Het boek van Polanyi is in 1944 gepubliceerd, maar in de gepolariseerde debatten tussen de verdedigers van het kapitalisme en die van het sovjet socialisme was er weinig ruimte voor zijn genuanceerde en complexe argumenten.

De kern van het debat in deze periode na de koude oorlog is de discussie over de globalisering geweest. Neoliberalen benadrukten dat de nieuwe technologieën voor communicatie en transport het zowel onvermijdelijk als wenselijk hebben gemaakt dat de wereldeconomie sterk geïntegreerd zou worden door de uitgebreide handel en kapitaalstromen. Een ontwikkeling die gepaard moet gaan met het Anglo-Amerikaanse model van het vrije markt kapitalisme.
Een variëteit aan bewegingen en groepen theoretici over de gehele wereld hebben deze visie op de globalisering vanuit verschillende politieke perspectieven aangevallen. Soms vanuit etnische, religieuze, nationale of regionale identiteiten, meestal vanuit het vasthouden van alternatieve inzichten over globale coördinatie en samenwerking. Al deze benaderingen en hun criticasters kunnen veel leren van De grote transformatie voor een dieper inzicht in het marktliberalisme en een beter begrip van de tragische consequenties van eerdere projecten van economische globalisering.

Leven en werk van Polanyi

Karl Polanyi leefde van 1886 tot 1964 en groeide in Boedapest op in een familie met een sterke sociale betrokkenheid en intellectuele prestaties. Polanyi zelf was een invloedrijke persoonlijkheid in de Hongaarse intellectuele kringen voor de Eerste Wereldoorlog. In Wenen werkte hij als uitgever van het eerste economische en financiële weekblad van Centraal Europa, de Oostenrijkse Volkseconomie. In die tijd kwam hij in aanvaring met Friedrich Hayek die samen met zijn leermeester Mises probeerde de intellectuele legitimiteit van het vrije marktdenken te herstellen. Een erkenning die ernstig verstoord was door de Eerste Wereldoorlog, de Russische revolutie en de opkomst van het socialisme. Mises en Hayek hadden dus uiteindelijke weinig invloed.3

Van het midden van de jaren dertig tot de jaren zestig van de vorige eeuw boden de ideeën van Keynes een rechtvaardiging van een actief overheidsmanagement dat het nationale beleid in het westen domineerde. Maar na de Tweede Wereldoorlog waren Mises en Hayek voortrekkers van het marktliberalisme in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk en inspireerden invloedrijke volgelingen als Milton Friedman. Polanyi stelde de argumenten van Mises en Hayek ter discussie en zette zijn kritiek op de marktliberalen voort.

De menselijke wereld

Gedurende zijn betrokkenheid bij het weekblad Oostenrijkse Volkseconomie was Polanyi getuige van de beurskrach van 1929 in de Verenigde Staten, de mislukking van het Weense kredietinstituut in 1931 en de opkomst van het fascisme. Met het aan de macht komen van Hitler in 1933, lagen de socialistische inzichten van Polanyi onder vuur en werd hij gevraagd terug te treden bij het weekblad. Hij ging naar Engeland en werkte daar voor de Arbeiders Educatie Associatie, een onderdeel van de universiteiten van Oxford en Londen. Bij de ontwikkeling van zijn cursussen kwam hij in aanraking met Engelse teksten over de sociale en economische geschiedenis en in zijn boek voegde Polanyi deze gegevens samen met zijn kritiek op Mises en Hayek die inmiddels zeer invloedrijke verdedigers van de vrije markt waren.

Uiteindelijk schreef hij zijn boek De grote transformatie in het Amerikaanse Vermont tijdens de eerste jaren veertig. Zijn verhuizing van Boedapest naar Wenen, vervolgens naar Engeland en de Verenigde Staten maakte hem, in combinatie een diep gewortelde morele verantwoordelijkheid, tot een wereldburger. Aan het einde van zijn leven schreef hij een oude vriend: Mijn leven was een leven van de wereld, ik leefde het leven van de menselijke wereld (…) mijn werk is voor Azië, voor Afrika, voor de nieuwe mensen.
In zijn pensioenjaren, teruggetrokken in Hongarije, verschoof Polanyi naar een eurocentrische visie en verwierp hij de agressieve vormen van nationalisme. Hij koos voor globale economische regelingen en steunde die.

Uit de introductie van Fred Block

De kracht van Polanyi is dat hij in zijn kritiek niet aansluit op de reguliere, politieke en economische ideeën, maar zijn eigen weg volgt. Daarbij staat altijd ‘de mens’ voorop. Polanyi komt daarbij tot de inbedding van de economie in de wijze waarop mensen willen samenleven.
Wolfgang Streeck zegt daarover: Ik ga begrijpen hoe de economische sociologie zich definieert en in het bijzonder door het lezen van het werk van iemand die in de sociale wetenschappen van de 20e eeuw boven alles uitstijgt. En dat is Karl Polanyi en speciaal zijn concept van de inbedding van de economie in sociale actie.

Belangrijk voor de economie is de wijze waarop we voorzien in onze vraag en behoeften. Die moet uitgaan van wat de mensen zelf democratisch willen. De wereld van tegenwoordig is volstrekt anders. Die wordt gedomineerd door economische groei en kapitaalaccumulatie ten koste van gezondheid, leefomgeving, welbevinden en onzekerheid van velen. De corona pandemie is daar een uitvloeisel van.

Noten:

(*1) Karl Polanyi, The Great Transformation, The political and economic origins of our time, Boston, Beacon Press, 1944, 2001.

(*2)Met steun van de introductie van Fred Block (2001), een Amerikaanse socioloog, kenner van het werk van Polanyi. (

(*3)Friedrich Hayek (1899-1992) geldt als één van de belangrijkste liberale denkers van de twintigste eeuw en voornaamste inspirator van het neoliberalisme.