Recensie: Nog niet wakker genoeg
Politiek filosoof Ewald Engelen heeft als auteur het voordeel van de stelligheid. Strijdbaar wil hij de zaken op scherp stellen: de economische elites geraken met teveel weg (belastingparadijs, flexibilisering van de arbeid, …) en de Nederlandse burger is zich daar veel te weinig bewust van en stemt dan toch weer voor grote middenpartijen. Ontwaak! Maar in zijn betoog, dat hij schreef naar aanleiding van de aanstaande verkiezingen in Nederland, schiet hij als linkse kameraad wel meermaals in eigen voet. Drie voorbeelden.
(Door Robrecht Vanderbeeken, oorspronkelijk verschenen op De Wereld Morgen)
‘Genderneutrale tampons’
Engelen kan zich erg druk maken in de culturele emancipatiestrijd (racisme, seksisme, dekoloniseren) die hij op erg cynische wijze herleidt tot een karikatuur (‘genderneutrale tampons’!). Die identiteitspolitiek zou de sociale strijd voor de voeten lopen! Hij heeft dat punt al zo dikwijls gemaakt, dat het er toch op begint te lijken dat hij daarmee vooral zichzelf in de markt wil zetten.
Het spreekt immers voor zich dat de economische en de culturele strijd allebei gevoerd moeten worden, het is een én-én verhaal. Het klopt wel dat blindstaren op identiteit zonder afdoende oog te hebben voor de economische ongelijkheid contraproductief werkt. Want het is die ongelijkheid die discriminatie in de hand werkt. In het belang van de economische ongelijkheid wordt discriminatie ook als verdeel-en-heers gebruikt. Kapitalisme produceert racisme, de elite heeft dat nodig om mensen tegen elkaar op te zetten.
Maar Engelen vervalt in het andere uiterste: hij zet de progressieven tegen elkaar op. De titel van zijn boek is een allusie op ‘woke’ (de sensibiliserende beweging tegen politiegeweld) wat toch cynisch is als je tijdens het lezen van het boek merkt hoe hij zich afzet tegen de culturele emancipatiestrijd.
Door zich zo druk te maken in het zwarte piet-debat, staat hij mee in koor te roepen met rechts-populisten, ‘aansturend op de versnippering van de gekrenkten’, zoals hij het zelf noemt. Rechts wil de tegenstelling elite versus proletariaat inwisselen voor de tegenstelling kosmopoliet versus nationalist. Engelen wapent ons daar niet tegen, integendeel.
Trouwens, zijn argument dat je door deze debatten mensen uit de arbeidersklasse wegjaagt voor een links verhaal, hapert ook ontzettend. Veel mensen die rechts stemmen, doen dat uit aangeprate angst voor migratie. Die heb je dus al niet mee in een open links verhaal. Het is ook doorgaans die groep mensen die zich druk maakt in antiracisme-activisme, feminisme of dekolonisering. Het is dus niet dat je, door deze strijd te voeren, plots een andere groep mensen wegjaagt (die vooral koopkracht mist en rond thema’s van sociale armoede aangesproken en enpowered kunnen worden). Het gaat doorgaans al om dezelfde groep.
‘Linkse Brahmanenkaste’
Eenzelfde probleem duikt op bij zijn kritiek op de ‘linkse brahmanenkaste’, de zogenaamde ‘culturele elite’. Hier neemt Engelen opnieuw een frame van nieuw rechts over die bewust de focus van het woedepotentieel wil verschuiven van de 1% naar de bredere groep van hogeropgeleiden, een paar trappen lager in de maatschappelijke orde zeg maar, die dan verantwoordelijk gesteld kan worden voor alle problemen sinds de mondialisering.
Zo blijft het kapitalisme buiten schot, en zit je opnieuw (als een nuttige idioot zou Lenin zeggen) groepen van de werkende klasse tegen elkaar op te zetten: ‘laagopgeleiden versus hoogopgeleiden’, zoals hij het noemt. Handarbeiders versus kenniswerkers die zich geen bal zouden aantrekken van sociale miserie, tenzij dan in een ver exotisch land. ‘Naar boven trappen’, kan je dat niet noemen.
Virologen versus het volk?
Dezelfde verdeel en heers komt opnieuw terug in zijn terechte kritiek op de neoklassieke economen die in Nederland meer nog dan elders als de ‘topwetenschappers’ en experten de mis willen dienen en zich een monopoliepositie toe-eigenen in het academisch debat. Engelen trekt die kritiek op ‘de experten’ plots in één lijn door naar de medische wetenschap en de virologen die ons tijdens de coronacrisis helaas moeten blijven bestoken met het slechte nieuws dat ‘het rijk der vrijheid’ nog even op zich zal laten wachten, en dus dat collectieve actie nodig is.
Maar er is uiteraard wel een cruciaal verschil inzake waarheidsaanspraak tussen de geloofsleer die de neoklassieke economie is en de medische wetenschappen. Zo verzeilt Engelen in een mist van opruiende taal tegen ‘Rutte’: een complot van ‘de experten’ tegen ‘het volk’. Hij zit oppokend te woelen in de corona-debatjes die wij ook allemaal kennen maar beter wat aan ons voorbij laten gaan, ondanks de waardevolle therapie en inzichten die ze mogelijks met zich meebrengen, omdat je daarmee uiteindelijk toch maar eindigt in ruzie tussen mensen onderling die de lockdown moe zijn.
Engelen wil helaas graag in die emo-stoet vooraan gaan lopen, die van ‘de vrije meningsuiting’ want we zouden niets meer kunnen zeggen (hoewel ook hij dat dan in de krant zegt). Recyclage van de rancune tegen een coronabeleid en hoe dat ons individualisme klem zet, helaas eindigend in een sociaal-darwinistische lijn die haaks staat op de grote solidariteit die hij verdedigt inzake sociale herverdeling.
De aanval van Engelen, alsof ‘de virologen’ de nieuwe handlangers van het grootkapitaal zouden zijn, kan je gemakkelijk doorprikken door naar de VS of de UK te verwijzen waar toch duidelijk bleek dat de corona-ontkenners in het kamp van (extreem)rechts zat, bij het beleid dus, de virologen in de oppositie. Zij werden monddood gemaakt, kregen doodsbedreigingen.
Anders dan in Nederland zitten in België de sociaaldemocraten en de groenen mee in de regering. Je kan hun beleid te liberaal vinden, enzovoort, maar je kan moeilijk beweren dat het hier ook ondubbelzinnig de 1% is die ons totalitair wil ketenen in een permanente lockdown (hoe belangrijk voorbehoud en scepsis ook zijn). De versoepelbrigade zit uit electoraal opportunisme vandaag mee in de regering, wat de cijfers ook aantonen.
Kortom, Ontwaak! is een gemiste kans, ondanks de boeiende inzichten en de scherpe pen. Ook iets dat steeds storender wordt in linkse pamfletten: de lippendienst aan de klimaatstrijd. Engelen maakt voortdurend terecht de strenge probleemanalyse (‘Nederland is in ecologisch opzicht een ontwikkelingsland!) maar uiteindelijk lees je geen denkwerk over oplossingen en de weg er naartoe. Dat kan een links politiek project zich vandaag echt niet meer permitteren. Daar moeten we simpelweg veel onverdraagzamer voor worden. (Ontwaak!)
Robrecht Vanderbeeken is filosoof en vakbondsverantwoordelijke voor ABVV-ACOD Cultuur.