Stéphane Hessel (1917-2013) – Edgar Morin (1921): Herontdekken Van De Politiek

(Oorspronkelijk, in vier delen, verschenen op weblog Libertaire Orde)

Théatre des Idées

Hessel en Morin, twee verzetsmannen, twee karakters, twee leidsmannen die betrokken zijn op de wereld. De een oud-diplomaat en de ander socioloog. Zij kennen elkaar al jaren. In dit geval ontmoetten zij elkaar op 19 juli 2011, tijdens het ‘Théatre des idées’, een cyclus van ontmoetingen tussen intellectuelen van het Festival van Avignon. Nicolas Truong heeft hen toen het interview afgenomen, waarnaar ik verwees. De titel boven de inleiding bij het vraaggesprek luidt: ‘Hessel – Morin: réinventer le politique’.

Edgar Morin

In de inleiding is ondermeer te lezen dat zij tijdens het gesprek levendig, ernstig, alert en opgewekt zijn. Zij blijken bereid enkele redenen te geven om hoop te hebben, dit ondanks de wereldcrisis. Tevens verschaffen zij enkele motieven om in de politiek te geloven, ondanks alle desillusies die geleid hebben tot het overheersen van cynisme. Deze twee vrienden hebben elkaar ontmoet beginjaren tachtig van de vorige eeuw, als het reactionaire sentiment zich nestelt: een politieke en economische regressie, maar ook een ideologische. Zij zien dat waarvoor zij in het verzet hebben gezeten, te weten het laten ontstaan van een sociaal Frankrijk, meer en meer wordt verkwanseld.

Stéphane Hessel

Het is daarna, aan de vooravond van de crisis van 2008, dat de elites van rechts en van links bezig zijn met het rechtvaardigen van het onrechtvaardige. Dat is het moment dat Stéphane Hessel zich woordvoerder maakt van de vreemdelingen ‘zonder papieren’ en van hen die de rekening gepresenteerd krijgen, die de schuldigen van de crisis weigeren te betalen. Men heeft de ‘banksters’ (samentrekking van bankiers en gangsters) gered, maar niet hun slachtoffers. En het is aan hen dat de woedende oude rot Hessel met zijn Wees verontwaardigd! hoop heeft willen geven, zo formuleert Jack Dion het in Marianne van 2-8 maart 2013.

Morin publiceert vervolgens als een soort antwoord op de ‘verontwaardiging’ van Hessel, zijn La Voi (2011). De tekst verschijnt ook in het Nederlands en wel onder de titel De weg, Naar een politiek op menselijke maat (2012). Samen schrijven Hessel en Morin daarna Le Chemin de l’espoir (2011) dat eveneens in het Nederlands is uitgekomen onder de titel De weg van de hoop. Aldus mobiliseren zij het ‘beginsel van de hoop’.

Dit spreekt ook uit het interview waarvan ik enkele fragmenten vertaalde en in drie delen zal laten verschijnen. Ik heb ik die fragmenten de volgende titels meegegeven: Verzet, Optimisme, Metamorfose. (opmerking globalinfo: bij het overnemen zijn alle drie delen hieronder onder elkaar gezet)

Thom Holterman

Aantekening

Het Wees verontwaardigd! van Hessel is integraal te lezen op internet. In het voorwoord van de uitgever vindt men ook een korte biografie over Hessel. Klik HIER.

Voor een leesfragment van De weg van Morin op internet, klik HIER. Sla daarbij met name acht op de gebruik van de term ‘metamorfose’ van Morin.

Voor een leesfragment op internet van beider tekst getiteld De weg van de hoop, klik HIER.

————————————-

Verzet Is Geboden. De Opbouw Wacht 1. Verzet

Net na het overlijden van Stéphane Hessel publiceerde het Franse dagblad Le Monde van 1 maart 2013 een interview met Hessel en Edgar Morin, twee oud-verzetsmannen, de eerste oud-diplomaat en de tweede socioloog. Het interview werd afgenomen op 19 juli 2011 tijdens het Festival van Avignon.

Het vraaggesprek heeft als titel ‘Résistons à la tentation réactionnaire’. In het gesprek wordt opgeroepen tot verzet tegen de reactionaire krachten, zoals die in Frankrijk leven ondermeer bij rechts en uiterst rechts. Daarbij wordt ook een voorwaardelijke hoop uitgesproken: als Frankrijk en Europa hun fundamentele waarden weer hervinden, zullen zij in staat zijn om ‘de weg’ te verleggen. Ook in Nederland dus, als deel van Europa. Ik zal enkele fragmenten vertalen uit het vraaggesprek, die mij ook voor overdenking in de Nederlandse situatie nuttig lijken.

Hessel en Morin, twee verschillende karakters en verschillende loopbanen. Beiden geëngageerde intellectuelen van uitzonderlijke klasse. Het zijn geen anarchisten, maar zij wekken wel op om neen te zeggen en te zoeken naar wegen om een metamorfose te bewerkstelligen van de bestaande (wereld) maatschappij waar graai- en hebzucht tot norm is verheven. Hieronder het eerste deel van de  fragmenten uit het interview met hen.

Verzet

Hessel: In mijn tekst  Wees verontwaardigd! roep ik het uitgewerkte programma van de Nationale Raad van het Franse Verzet in herinnering, waarvan enkele punten het verdienen gereactiveerd te worden. Gelet op de economische crisis die ons heden bedreigt, is het goed terug te keren naar de democratische waarden om het hoofd te bieden aan de herinnering: van Vichy [de met de Duitsers collaborerende Franse regering], van het dreyfusisme [antisemitisme], van het versaillisme aan het eind van de oorlog 1870 [de ‘reactie’ die bloedig een eind maakt aan de Parijse Commune], kortom aan reactionair Frankrijk, dat telkens opduikt bij crisissen.

De actuele situatie is zeker niet zo ernstig als in de jaren 1930, maar de last die op Frankrijk drukt is niet minder zwaar. Het gaat nu niet om een buitenlandse bezetting noch om Frans kapitalisme, maar om een wereldeconomie en het teugelloze neoliberalisme. Het is een last waartegen de vakbeweging en de verzetsbeweging streden, in haar zorg om terug te keren tot de fundamentele waarden van vrijheid, gelijkheid en broederschap.

Vandaag meer dan ooit moeten we opnieuw aanknopen bij de beloftevolle waarden van wat het verzet tot zijn daden dreef: sociale zekerheid voor iedereen, verzet tegen de economische feodaliteit, onderwijs voor iedereen, waarbij niet te vergeten een onafhankelijke pers.

Morin: Het programma van de Nationale Raad van het Verzet verwachtte de republiek van de jaren 1930 te doen herleven. Die republiek bijna was bezweken onder de last van schandalen en zijn onvermogen om de economische crisis van toen te bezweren of om het Spaanse verzet tegen Franco te hulp te komen. Ook heden gaat het om het weer hernieuwen van de democratie, om die een sociaal karakter te geven. Er zijn altijd twee Frankrijken geweest, maar onder de Derde Republiek had het volk zijn inbreng: de erkenning van de onschuld van Dreyfus, de scheiding van Kerk en Staat, de instelling van de laïciteit. Dat waren overwinningen op het Frankrijk van de reactie.

Dat tweede, reactionaire Frankrijk manifesteerde zijn meest xenofobe gezicht, het discrediteerde zich met zijn collaboratie met de bezettende Duitse macht en het zich afscheiden van de Bevrijding. Vandaar het belang van het weer opwekken tot republicanisme door de wereldlijke instituties, door de bewegingen die mondiale solidariteit voorstaan… De elementaire zekerheden van de verzorgingsstaat worden op dit moment bedreigd door de ‘competitieve economie’: de bedrijven slanken af en dwingen werknemers vervolgens tot een werkritme dat meer dan eens tot het plegen van zelfmoord leidt.

Hessel: Sommigen zeggen dat Wees verontwaardigd! wel aardig is, maar dat het niets biedt om mee verder te gaan. Inderdaad is deze korte tekst van 30 pagina’s slechts het begin van een broodnodige nadere overdenking. Het is geraden dat we beginnen met ons verontwaardigd te voelen om ons niet in slaap te laten sussen. Een hele generatie dreigt verloren te gaan: daarop moeten we een antwoord bedenken. Het is zeker niet voldoende te weten dat het slecht gaat, we moeten ook weten hoe de goede richting te vinden om uit de troep te komen. Dat is precies de bijdrage die Edgar Morin aan de discussie levert met zijn De weg.

Hij toont ons de stappen die in een aantal domeinen al zijn te zetten, waaronder in de sociale en solidaire economie. Die economie maakt het mogelijk de tirannie van de winst achter ons te laten. Wij moeten zorgen op geen enkele wijze het vertrouwen te verliezen in het vermogen om vooruit te komen en om de legitieme doelen van het verzet hernieuwd waar te maken.

———————————-

Hieronder het tweede deel met als subtitel:

Optimisme

Waar komt het optimisme vandaan dat u beiden uitstraalt als men de gebeurtenissen in de twintigste eeuw overziet?

Hessel: Edgar Morin en ik hebben een lang leven achter de rug; wij zijn getuigen geweest van situaties die onoplosbaar leken, zoals de Bezetting, het China van Mao, het Rusland van Stalin, de dekolonisatie. Men moet vertrouwen en geduld hebben: de problemen zijn heden niet zo ernstig als in onze jeugd en, de ervaring leert het, zij zijn niet onoverwinbaar gebleken.

Dat herinnert mij aan een discussie die ik heb gehad met de Duitse filosoof Walter Benjamin (1892-1940), een grote vriend van mijn vader en vertaler van Proust in het Duits. Het was in Marseille, in augustus 1940, voordat hij probeerde in Spanje te komen en uiteindelijk zelfmoord pleegde in een dorpje in de Pyreneeën. Ik was 23 jaar en hij 48. ‘Wij zijn aangekomen bij het tegenovergestelde punt van de democratie’, zei hij me: ‘Met de overwinning van Hitler, zijn we op het diepste punt terechtgekomen, waar we zouden kunnen vallen’. Ik herinner mij dat ik hem antwoordde met: ‘Maar nee toch, geloof mij, we zullen de wegen vinden voor verzet ertegen. Trouwens, ik ga proberen me aan te sluiten bij generaal De Gaulle, in Londen…’.

Morin: Wij hebben onze aspiraties uit onze jeugd weten te bewaren, zelfs ondanks het feit dat, als ik voor mijzelf spreek, ik enkele illusies ben kwijtgeraakt. Wij zijn geïnspireerd door de permanente zorg omtrent het lot van de mensheid. Tijdens mijn eerste contact met Philippe Decharte, een van de verantwoordelijken van de verzetsbeweging waartoe ik behoorde, vroeg hij mij: ‘Wat beweegt jou dit te doen?’. Ik antwoordde hem, als vanzelfsprekend, de bevrijding van Frankrijk, maar vooral mijn verlangen deel te nemen aan de strijd voor de mensheid en zijn bevrijding. Deze zorg voor het menselijk lot is aldoor de mijne gebleven.

Zelfs waar het ging om te strijden tegen het nazidom, zetten wij ons in om aan elke vorm van barbarij het hoofd te bieden, en vooral de kille, ijselijke barbarij die de Duitse filosofen Theodor Adorno (1903-1969) en Max Horkheimer (1895-1973) de ‘instrumentele rationaliteit’ noemden, dat wil zeggen de destructieve rationaliteit gestoeld op berekeningen, waar de rede een middel en niet een doel is.

Wij hebben het gevoel dat de wereld op een catastrofe afgaat. Wij worden geconfronteerd met een serie economische en ecologische crisissen. Maar duizend initiatieven worden geboren in deze wereld, zoals dat het geval was tijdens het Verzet. Ziedaar waar mijn optimisme vandaan komt.

Hessel: De metamorfose waar Edgar Morin over spreekt moet de hele samenleving doordringen zodanig dat zij een afweersysteem ontwikkelt met betrekking tot hetgeen ons omringt: in tegenstelling tot het over de grens zetten van de Roma’s, dienen wij hen te helpen een plaats in onze maatschappij te vinden. In plaats van iemand, die in het buitenland geboren is, van zijn Franse nationaliteit te beroven, moet hem de mogelijkheid geboden worden een Frans burger te zijn. Ziedaar de verandering van oriëntatie waardoor de maatschappij een andere kan worden! Men moet nooit denken dat de horizon gesloten is. Niet een van de situaties waarin Edgar Morin en ik ons hebben bevonden, is gesloten gebleven.

——————————

Verzet Is Geboden. De Opbouw Wacht 3. Metamorfose

Hieronder het derde en laatste deel:

Metamorfose

Op geworpen wordt dat de crisis van de zogeheten vooruitgang geaccentueerd wordt door ecologische catastrofes als Fukushima. De westerse wereld moet een andere weg inslaan, zoveel is duidelijk. Is er een andere dan die van de instrumentele rede?

Morin: Wanneer een systeem niet meer in staat is de problemen die het oproept op te lossen, dan zal het uiteenvallen, of het zal tot barbarij vervallen, dan wel het zal de weg van een metamorfose weten te bereiken. De catastrofes van Hiroshima en Nagasaki hebben het einde van de geschiedenis aangekondigd. Dit is in een andere zin bedoeld, dan men hoorde van de Amerikaanse politicoloog Francis Fukuyama. Voor hem markeerde de liberale democratie het eind van de geschiedenis. Maar zoals ik het bedoel, moet in feite alles opnieuw worden uitgevonden.

Op dat punt grijpt het beginsel van de metamorfose in en krijgt die zijn betekenis. De mondialisering  is tegelijkertijd de het ergste en het beste van de dingen die we meemaken. In welke zin is ze het beste? Zij heeft een gemeenschap opgeleverd waarvan het lot een mensdom is dat eenieder met dezelfde fundamentele problemen confronteert, of zij nu van ecologische, sociale, politieke of andere aard zijn. […]

Wat zijn de concrete maatregelen die genomen moeten worden?

Hessel: Het opsommen van een aantal doorslaggevende maatregelen is niet de oplossing, gelet op de complexiteit en de onderlinge samenhang van alle problemen. Aan de basis van alles moet staan een hervorming van het denken, een hervorming van het leven en het onderwijs. Wil men in de richting van een metamorfose werken, dan moet er op alle fronten tegelijk gewerkt worden.

Morin: Een andere economische politiek is mogelijk. En die verloopt niet uitsluitend via de ontwikkeling van een groene economie, maar via grote opgezette werken om het platteland te doen herleven, om de vervuiling tegen te gaan en om de steden weer te vermenselijken… Trouwens, en dat in de marge, men ziet al een ontwikkeling van een sociale en solidaire economie, van banken die zich op sparen richten, van het instellen van plaatselijke munteenheden, van microcredit. De billijke handel en biologische agrarische activiteiten krijgt meer voet aan de grond. Daarmee wordt te gelijk de tussenhandel uitgeschakeld. Het wordt begrepen dat voortbrengen van voedingsproducten in de omgeving tevens een autonome levenswijze toestaat. Wat dit soort zaken betreft, ziet men dat los van de cijfers over ‘groei’ een andere politiek mogelijk is. […]

Uw programma zou een synthese zijn van drie soorten links, libertair links, socialistisch links en communistisch links. Is dat zo?

Morin: Het libertairisme betrekt zich vooral op het individu, het socialisme op dat wat de samenleving meent dat het beste is en het communisme legt de nadruk op het gemeenschappelijke. ‘Links’ kan zich slechts opnieuw oprichten als het kans ziet deze drie bronnen met elkaar te verbinden. Wat ik voorsta is, dat de verschillende partijen zich oplossen en zich hervinden in een nieuwe formule.

Het verlies van het vertrouwen in de elites kan zich namelijk vertalen in een stem voor extreem rechts of door onthouding van stemmen, maar het kan eveneens libertaire bewegingen teweegbrengen die diepe verlangens een uitdrukking geven. Zoals we recent nog hebben gezien bij de Arabische revoluties ontbreekt het ons aan een organiserende kracht, die begiftigd is met een politieke gedachte om de actie een richting te geven.

Men kan zich strijdbaar opstellen, een andere democratisch samenleven wensen, maar als die vlammende inspiratie zich manifesteert, ziet men dat de bewegingen verscheurd raken. Vandaar dat het belangrijk is voor alles zich een hechte politieke gedachte te vormen omtrent de diagnose van de situatie. […].

[ThH]

[Voor biografische en bibliografische informatie over Stéphane Hessel en Edgar Morin, klik HIER.

[Beeldmateriaal: Metamorfose van Escher in het Paleis; voor de site, klik HIER.]