10 Suggesties voor Lula, nieuwe president van Brazilië
De Portugese socioloog Boaventura de Sousa Santos was prominent actief in de campagne voor vrijlating van Lula, die nu (weer) president van Brazilië wordt. Hij heeft tien punten van advies voor zijn kameraad, als die op komende 1 januari zijn ambt aanvaardt.
(Door Boaventura de Sousa Santos (*) en Globetrotter, vertaling globalinfo.nl, die bestaat van donaties)
Beste president Lula,
Toen ik jou (Luiz Inácio Lula da Silva) op 30 augustus 2018 in de gevangenis bezocht, ervoer ik in de korte tijd dat het bezoek duurde een wervelwind van ideeën en emoties die vandaag nog even levendig zijn als toen. Kort daarvoor waren we samen op het Wereld Sociaal Forum in Salvador da Bahia geweest. In het penthouse van het hotel waar je verbleef, wisselden we met de Braziliaanse politicus Jacques Wagner van gedachten over je mogelijke gevangenschap. Jij had nog enige hoop dat het rechtssysteem de vervolgingsdrang die op je was neergedaald, zou opheffen. Ik, misschien omdat ik rechtssocioloog ben, was ervan overtuigd dat dit niet zou gebeuren, maar ik drong niet aan. Op een gegeven moment had ik het gevoel dat jij en ik eigenlijk hetzelfde dachten en vreesden. Even later arresteerden ze jou met dezelfde arrogante en dwangmatige onverschilligheid waarmee ze je tot dan toe hadden behandeld. Rechter Sergio Moro, die banden had met de VS (het is nu te laat om nog naïef te zijn), had het eerste deel van zijn missie volbracht door jou achter de tralies te zetten. Het tweede deel zou zijn om je opgesloten en geïsoleerd te houden totdat “zijn” kandidaat (Jair Bolsonaro) werd gekozen, iemand die Moro een platform zou geven om later het presidentschap van de republiek te bereiken. Dit is de derde fase van de missie, die nog gaande is.
Toen ik het gebouw van de Braziliaanse federale politie binnenging, voelde ik een rilling toen ik de plaquette las waarop stond dat president Lula da Silva deze faciliteiten elf jaar eerder had ingehuldigd als onderdeel van zijn uitgebreide programma om de federale politie en het strafrechtelijk onderzoek in het land te verbeteren. Een wervelwind van vragen overviel me. Was de plaquette daar gebleven uit vergetelheid? Uit wreedheid? Of om te laten zien dat de betovering zich tegen de tovenaar had gekeerd? Dat een bonafide president het goud aan de bandiet had overhandigd?
Ik werd vergezeld door een aardige jonge federale politieagent die zich naar me omdraaide en zei: “We lezen veel van uw boeken.” Ik was geschokt. Als mijn boeken werden gelezen en de boodschap werd begrepen, zouden Lula en ik daar niet zijn. Ik brabbelde iets in die richting, en het antwoord was onmiddellijk: “We volgen bevelen op.” Plotseling schoot me de nazi-rechtstheoreticus Carl Schmitt te binnen. Een soeverein te zijn is het voorrecht hebben om te verklaren dat iets legaal is, zelfs als het dat niet is, en je wil bureaucratisch op te leggen met de normaliteit van functionele gehoorzaamheid en de daaruit voortvloeiende trivialisering van staatsterreur.
Zo kwam ik bij jou cel, en je had vast geen idee van de storm die in mij woedde. Toen ik je zag, kalmeerde ik. Ik werd geconfronteerd met waardigheid en menselijkheid die me hoop gaven voor de mensheid. Alles was normaal binnen de totalitaire abnormaliteit die jou daar had ingesloten: De ramen, de gymtoestellen, de boeken en de televisie. Ons gesprek was even normaal als alles om ons heen, inclusief je advocaten en Gleisi Hoffmann, die toen algemeen secretaris van de Arbeiderspartij was. We spraken over de situatie in Latijns-Amerika, de nieuwe (oude) agressiviteit van het imperium, en het rechtssysteem dat was veranderd in een ersatz militaire staatsgreep.
Toen de deur weer achter me dichtviel, viel het gewicht opnieuw op me van de illegale wil van een staat die gegijzeld werd door criminelen gewapend met juridische manipulaties. Ik stuiterde tussen opstand en woede en het brave optreden dat verwacht wordt van een publieke intellectueel die op zijn weg naar buiten verklaringen aan de pers moet afleggen. Ik deed alles, maar wat ik werkelijk voelde was dat ik de vrijheid en waardigheid van Brazilië had achtergelaten, gevangen zodat het imperium en de elites die onder zijn hoede hun doelstellingen konden verwezenlijken, namelijk het garanderen van toegang tot de immense natuurlijke rijkdommen van Brazilië, privatisering van de sociale zekerheid en onvoorwaardelijke aanpassing aan de geopolitiek van de rivaliteit met China.
De sereniteit en waardigheid waarmee jij een jaar opsluiting tegemoet trad, bewijst dat imperia, vooral decadente, zich vaak misrekenen, juist omdat ze alleen op korte termijn denken. De immense en groeiende nationale en internationale solidariteit, die jou tot de beroemdste politieke gevangene ter wereld zou maken, toonde aan dat het Braziliaanse volk begon te geloven dat ten minste een deel van wat op korte termijn was verwoest, op middellange en lange termijn weer zou kunnen worden opgebouwd. Jou gevangenschap was de prijs voor de geloofwaardigheid van deze overtuiging; je latere vrijheid was het bewijs dat de overtuiging werkelijkheid is geworden.
Ik schrijf je vandaag in de eerste plaats om je te feliciteren met je overwinning bij de verkiezingen van 30 oktober. Het is een buitengewone prestatie zonder weerga in de geschiedenis van de democratie. Ik zeg vaak dat sociologen goed zijn in het voorspellen van het verleden, niet van de toekomst, maar deze keer zat ik er niet naast. Dat maakt me niet zekerder over wat ik je vandaag moet vertellen. Beschouw deze overwegingen als een uiting van mijn beste wensen voor jou persoonlijk en voor het ambt dat je op het punt staat op te nemen als president van Brazilië.
1. Het zou een ernstige vergissing zijn te denken dat met jouw overwinning in de Braziliaanse presidentsverkiezingen alles weer normaal is in het land. Ten eerste was de normale situatie vóór voormalig president Jair Bolsonaro zeer precair voor de meest kwetsbare bevolkingsgroepen, ook al was dat minder dan nu. Ten tweede heeft Bolsonaro de Braziliaanse samenleving zulke schade toegebracht dat die moeilijk te herstellen is. Hij heeft een regressie van de beschaving veroorzaakt door de sintels opnieuw aan te wakkeren van geweld die typisch is voor een samenleving die onderworpen was aan Europees kolonialisme: de verheerlijking van individueel eigendom en de daaruit voortvloeiende sociale uitsluiting, racisme en seksisme; de privatisering van de staat zodat de rechtsstaat samenvalt met de regels van de illegaliteit; en een selectieve religie ditmaal in de vorm van neo-Pentecostaal evangelisme. De koloniale kloof wordt gereactiveerd in het patroon van vriend/vijand, wij/zij-polarisatie, typisch voor extreem-rechts. Hiermee heeft Bolsonaro een radicale breuk gecreëerd die educatieve en democratische bemiddeling bemoeilijkt. Herstel zal jaren duren.
2. Ook al wijst het vorige punt op de middellange termijn, dan nog is het een feit dat je presidentschap in het teken zal staan van de korte termijn. Bolsonaro heeft de honger teruggebracht, de staat financieel gebroken, het land gedeïndustrialiseerd, honderdduizenden COVID-slachtoffers onnodig laten sterven en heeft beloofd een einde te maken aan het Amazonegebied. Het noodkamp is het kamp waarin je je het beste beweegt en waarin je vast het meeste succes zult hebben. Slechts twee voorbehouden.Je zult ongetwijfeld terugkeren naar het beleid dat je met succes hebt gevoerd, maar let wel, de omstandigheden zijn nu heel anders en ongunstiger. Aan de andere kant moet alles gedaan worden zonder politieke dankbaarheid te verwachten van de sociale klassen die profiteren van de noodmaatregelen. De onpersoonlijke manier van profiteren, die eigen is aan de staat, maakt dat mensen hun persoonlijke verdienste of recht zien in de voordelen, en niet de verdienste of welwillendheid van degenen die ze mogelijk maken. Er is maar één manier om aan te tonen dat dergelijke maatregelen noch uit persoonlijke verdienste, noch uit de welwillendheid van de geldschieters voortvloeien, maar veeleer het product zijn van politieke alternatieven: zorgen voor burgerschapsvorming.
3. Een van de schadelijkste aspecten van de door Bolsonaro teweeggebrachte backlash is de in het sociale weefsel ingebakken ideologische aanval op rechten, gericht tegen voorheen gemarginaliseerde sociale groepen (armen, zwarten, inheemsen, Roma en LGBTQI+ mensen). Vasthouden aan een beleid van sociale, economische en culturele rechten als garantie voor brede waardigheid in een zeer ongelijke samenleving zou vandaag de dag het basisprincipe van democratische regeringen moeten zijn.
4. De internationale context wordt gedomineerd door drie megadreigingen: terugkerende pandemieën, ecologische ineenstorting en een mogelijke derde wereldoorlog. Elk van deze bedreigingen heeft een mondiale draagwijdte, maar politieke oplossingen blijven overwegend beperkt tot de nationale schaal. De Braziliaanse diplomatie is traditioneel voorbeeldig geweest in het zoeken naar overeenkomsten, zowel regionaal (Latijns-Amerikaanse samenwerking) als mondiaal (BRICS). Wij leven in een interregnum tussen een unipolaire wereld, gedomineerd door de Verenigde Staten, die nog niet volledig is verdwenen, en een multipolaire wereld die nog niet volledig is geboren. Het interregnum uit zich bijvoorbeeld in de vertraging van de globalisering en de terugkeer van het protectionisme, de gedeeltelijke vervanging van de vrije handel door handel met bevriende partners. Alle staten blijven formeel onafhankelijk, maar slechts enkele zijn soeverein. En onder die laatsten zijn zelfs de landen van de Europese Unie niet te rekenen. Jij verliet de regering toen China de grote partner van de Verenigde Staten was en keert terug nu China de grote rivaal van de Verenigde Staten is. Je bent altijd een voorstander geweest van de multipolaire wereld en China kan vandaag niet anders dan een partner van Brazilië zijn. Gezien de groeiende koude oorlog tussen de Verenigde Staten en China voorspel ik dat de wittebroodsweken tussen de Amerikaanse president Joe Biden en jou zelf niet lang zullen duren.
5. Jij beschikt vandaag over een mondiale geloofwaardigheid die jou in staat stelt een doeltreffende bemiddelaar te zijn in een wereld die gekenmerkt wordt door steeds meer ernstige conflicten. Je kunt een bemiddelaar zijn in het conflict tussen Rusland en Oekraïne, twee landen waarvan de bevolking dringend behoefte heeft aan vrede, op een moment dat de landen van de Europese Unie de Amerikaanse versie van het conflict zonder plan B hebben omarmd; daarmee hebben zij zichzelf veroordeeld tot hetzelfde lot als de door de VS gedomineerde unipolaire wereld. Je zult ook een geloofwaardige bemiddelaar zijn in het geval van het isolement van Venezuela en bij het beëindigen van het schandelijke embargo tegen Cuba. Om dit alles te bereiken moet je het interne front tot rust brengen, en hier ligt de grootste moeilijkheid.
6. Je zult moeten leven met de permanente dreiging van destabilisatie. Dit is het kenmerk van extreem-rechts. Het is een wereldwijde beweging die beantwoordt aan het onvermogen van het neoliberale kapitalisme om in de volgende periode op een minimale democratische manier te bestaan. Hoewel ze wereldwijd is, neemt ze in elk land specifieke kenmerken aan. Het algemene doel is culturele of etnische diversiteit om te zetten in politieke of religieuze polarisatie. In Brazilië, evenals in India, bestaat het gevaar dat aan een dergelijke polarisatie het karakter van een godsdienstoorlog wordt toegeschreven, hetzij tussen katholieken en evangelischen, hetzij tussen fundamentalistische christenen en godsdiensten van Afrikaanse oorsprong (Brazilië), hetzij tussen hindoes en moslims (India). In godsdienstoorlogen is verzoening bijna onmogelijk. Extreem rechts creëert een parallelle werkelijkheid die ongevoelig is voor elke confrontatie met de echte werkelijkheid. Op die basis kan zij het wreedste geweld rechtvaardigen. Het belangrijkste doel is te voorkomen dat jij, president Lula, je ambtstermijn vreedzaam afmaakt.
7. Je hebt momenteel de steun van de Verenigde Staten in je voordeel. Het is bekend dat al het Amerikaanse buitenlandse beleid wordt bepaald door binnenlandse politieke redenen. President Biden weet dat hij, door jou te verdedigen, zichzelf verdedigt tegen voormalig president Trump, zijn mogelijke rivaal in 2024. Het toeval wil dat de Verenigde Staten vandaag de dag de meest gebroken samenleving ter wereld is, waar het democratische spel samengaat met een plutocratisch extreem-rechts dat sterk genoeg is om ongeveer 25 procent van de Amerikaanse bevolking nog steeds te doen geloven dat de overwinning van Joe Biden in de presidentsverkiezingen van 2020 het resultaat was van verkiezingsfraude. Dit extreem-rechts is tot alles bereid. Hun agressiviteit blijkt uit de poging van een van hun volgelingen om Nancy Pelosi, leider van de Democraten in het Huis van Afgevaardigden, te ontvoeren en te martelen. Bovendien werd direct na de aanslag een batterij nepnieuws in omloop gebracht om de daad te rechtvaardigen – iets wat ook in Brazilië heel goed kan gebeuren. Vandaag zijn de Verenigde Staten dus een dubbel land: het officiële land dat belooft de Braziliaanse democratie te verdedigen, en het onofficiële land dat belooft deze te ondermijnen om te oefenen wat het in de Verenigde Staten wil bereiken. Laten we niet vergeten dat extreem-rechts is begonnen als de officiële politiek van het land. Het hyperconservatieve evangelicalisme is begonnen als een Amerikaans project (zie het Rockefeller-rapport van 1969) om “het opstandig potentieel” van de bevrijdingstheologie te bestrijden. En de eerlijkheid gebiedt te zeggen dat haar belangrijkste bondgenoot lange tijd voormalig paus Johannes Paulus II was.
8. Sinds 2014 beleeft Brazilië een voortdurend coupproces, het antwoord van de elites op de vooruitgang die de volksklassen met jouw regeringen hebben geboekt. Dat coupproces eindigde niet met jouw overwinning. Het veranderde alleen van ritme en tactiek. Gedurende deze jaren en vooral in de laatste verkiezingsperiode zijn we getuige geweest van talrijke onwettigheden en zelfs politieke misdaden die bijna ongestraft zijn gepleegd. Naast de vele door het hoofd van de regering gepleegde misdrijven, hebben we bijvoorbeeld gezien hoe hooggeplaatste leden van de strijdkrachten en de veiligheidsdiensten opriepen tot een staatsgreep en publiekelijk de kant van een presidentskandidaat kozen terwijl deze in functie was. Dergelijk gedrag moet worden bestraft door de rechterlijke macht of door verplichte pensionering. Elk idee van amnestie, hoe nobel de motieven ook mogen zijn, zal een valstrik zijn op het pad van jouw presidentschap. De gevolgen kunnen fataal zijn.
9. Het is bekend dat u geen hoge prioriteit geeft aan het karakteriseren van uw politiek als links of rechts. Merkwaardig genoeg verklaarde Gustavo Petro, kort voordat hij tot president van Colombia werd gekozen, dat het belangrijke onderscheid voor hem niet was tussen links en rechts, maar tussen levenspolitiek en doodspolitiek. De politiek van het leven is vandaag in Brazilië oprechte ecologische politiek, de voortzetting en verdieping van het beleid van raciale en seksuele rechtvaardigheid, arbeidsrechten, investeringen in openbare gezondheidszorg en onderwijs, respect voor het afgebakende land van inheemse volkeren, en de bekrachtiging van nog hangende afbakeningen. Er is een geleidelijke maar krachtige overgang nodig van agrarische monocultuur en extractivisme van natuurlijke hulpbronnen naar een gediversifieerde economie die respect mogelijk maakt voor verschillende sociaal-economische logica’s en deugdelijke verbanden tussen de kapitalistische economie en de boeren-, familie-, coöperatieve, sociaal-solidaire, inheemse, rivier- en quilombola-economieën die in Brazilië zo vitaal zijn.
10. De staat van genade duurt nooit lang. Hij duurt niet eens 100 dagen (zie president Gabriel Boric in Chili). Je moet er alles aan doen om de mensen die je gekozen hebben niet te verliezen. Symbolische politiek is fundamenteel in de eerste dagen. Een suggestie: laat de nationale conferenties (gebaseerd op participatieve bottom-up democratie) onmiddellijk weer van start gaan om een ondubbelzinnig signaal af te geven dat er een andere, meer democratische en meer participatieve manier van politiek bedrijven is.
—————
(*) Dit artikel is geproduceerd door Globetrotter. Boaventura de Sousa Santos is emeritus hoogleraar sociologie aan de Universiteit van Coimbra in Portugal. Zijn meest recente boek is Decolonizing the University: The Challenge of Deep Cognitive Justice.Portugese versie