Bij het aantreden van Wolodymyr Zelensky als president van Oekraïne…

(Door Bas van der Plas, oorspronkelijk verschenen op Czarina.nl foto door Vadim Chuprina op wikipedia CC BY-SA 4)

De verkiezing van Porosjenko in 2014 was het resultaat van de staatsgreep van 22 februari 2014, geleid door de ultra-rechtse Maidan-beweging en gesteund door de VS en de EU, tegen de toenmalige president Viktor Janoekovitsj. Deze had geweigerd een samenwerkingsovereenkomst met de EU te ondertekenen waarover al was onderhandeld. De verkiezing van Porosjenko werd gesteund door de nationalistische euforie van de Maidan-beweging, die een rooskleurig perspectief beloofde voor Oekraïne in een alliantie met de VS en de EU. Het enige wat daarvan overbleef is een verwoeste economie van het land en een hopeloze oorlog in het Oosten van Oekraïne. Porosjenko was niet in staat om ook maar één van de problemen op te lossen die gecreëerd of verergerd werden door de nationalistische beweging van Maidan. Hij kon de verdeeldheid van het land niet overwinnen noch een nieuw economisch perspectief creëren voor Oekraïne. Integendeel, het land bevindt zich nu stevig in de wurggreep van de staatsschuld aan de westerse staten en het IMF. De illusies in het Westen, die economische voorspoed en een “fatsoenlijke” democratie beloofden, zijn verdwenen.

Ondanks de verschuiving van industriële standaarden van het Russische naar het Europese systeem zijn investeringen uit westerse landen grotendeels uitgebleven, terwijl de economische banden met de Russische markt werden verbroken, met één uitzondering: inkomsten uit Russische olie- en gaspijpleidingen door Oekraïne naar West-Europa blijft de grootste post in de staatsbegroting. Maar ook deze zullen grotendeels verdwijnen met de voltooiing van de nieuwe Nordstream 2 pijplijn. Hoewel Westerse investeerders en bankiers het land na de Maidan bezochten om na te gaan waar lucratief te investeren viel, vertrokken ze meestal zonder enige deal. Het vruchtbare gebied van de Zwarte Aarde in Oekraïne, dat op de lijst van oorlogsdoelen van de Duitse overheden in zowel de Eerste als de Tweede Wereldoorlog stond, hebben Amerikaanse en Europese landbouwbedrijven zich nu ‘vreedzaam’ toegeëigend met de kracht van hun kapitaal. De ‘zwarte aarde’ voedt niet langer de mensen van Oekraïne, maar produceert voor de wereldmarkt. Economisch gezien is Oekraïne er zelfs niet in geslaagd om de status te krijgen van een uitbestede werkplaats van de Duitse exportindustrie, zoals Polen of Hongarije. Het EU-lidmaatschap, dat werd beloofd door de westerse oriëntatie, is ook in de verre toekomst verdwenen.

Waar staat Zelensky voor?

Ondanks zijn overweldigende verkiezingsuitslag vertegenwoordigt Wolodymyr Zelensky vooral zichzelf. Hij heeft nog geen programma gepresenteerd om de vastgestelde problemen van de Oekraïense samenleving aan te pakken. Tezelfdertijd eisten de kiezers van hem ook niet zo’n programma tijdens de verkiezingscampagne. De illusies van het volk waren geprojecteerd op Zelensky, hetzij als een daad van berusting of als een afrekening met Porosjenko. Het grootste voordeel van Zelensky is dat hij niet behoort tot de oude corrupte politieke elite van Oekraïne. Bij het laatste grote verkiezingsevenement op 19 april, in het Olympisch Stadion van Kiev, maakte hij in een debat met Porosjenko alleen duidelijk dat hij van plan was zijn banden met het Westen te handhaven, de criminele oligarchieën achter de tralies te zetten en de corrupte oligarchieën achter zich te laten, evenals de corruptie van de rechterlijke macht, de politie en militaire leiders.

Hij wil ook met Poetin praten over het beëindigen van de oorlog in het oosten en de Krim, en hij is van plan referenda over alle belangrijke kwesties te houden. Dat lijkt zijn hele programma te zijn. In feite heeft hij zelfs geen politieke basis in de Verchovna Rada, het Oekraïense parlement, omdat zijn partij ‘Sloega Naroda’ (‘Dienaar van het volk’) slechts een jaar geleden werd gesticht. Ook hier gaat het om de vraag op welke politieke en maatschappelijke basis deze partij zelf is ontstaan? Welke belangen heeft zij? Zal de partij uit elkaar vallen zodra het de eerste serieuze politieke hindernis raakt? Zelfs als er in de herfst van 2019 nationale verkiezingen voor de Verchovna Rada worden gehouden, zoals Zelensky heeft aangekondigd, en hij daar een meerderheid van zijn afgevaardigden krijgt, wat mogelijk lijkt, zijn zijn parlementaire mogelijkheden zeer beperkt, zoals die van zijn voorganger Porosjenko. Hij blijft een gevangene van het Oekraïense politieke systeem en afhankelijk van de imperialistische machten. Hij zal nauwelijks in staat zijn om het ‘oligarchisch kapitalisme’ te elimineren dat het land nu nog beheerst, zelfs niet met een 2/3 meerderheid en een referendum.

Zelensky presenteerde zich als een eerlijke burgerlijke democraat, met genoeg moed om de heersende kliek van oligarchen in zijn land aan te willen vallen, maar zonder enig idee van een betere wereld of de middelen om het te bereiken. Zijn knielende houding tijdens het spelen van het Oekraïense volkslied in het Olympisch stadion van Kiev suggereert dat zijn hart klopt voor de nationale zaak. Maar als media-ondernemer en filmproducent behoort hij ook tot de nationale elite en is nauw verbonden met de oligarch Ihor Kolomoisky die, onder Porosjenko, de controle over het olie- en gasbedrijf Ukrnafta was ontnomen. Maar hij bleef de eigenaar van een media-imperium, waaronder het “1plus1” kanaal, dat Zelensky’s show ‘Dienaar van het volk’ uitzond, de show die zijn naam gaf aan zijn partij.

Corruptie

De belangrijkste beschuldiging tegen Porosjenko en zijn voorgangers was dat zij geen greep kregen op corruptie of, erger nog, er niet serieus tegen wilden vechten. Elke denkbare vorm van corruptie heeft het debat in en over Oekraïne jarenlang gedomineerd. Terwijl de Amerikaanse president Trump het land meer als een bijzaak behandelt, heeft zijn voorganger Obama, via zijn vicepresident Joe Biden, veel aandacht besteed en tientallen gesprekken gevoerd met Porosjenko, waarin hij opriep tot een consistentere aanpak van corruptie en met name de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht, zij het zonder een blijvend resultaat. Dit roept de vraag op naar de sociale oorzaken van corruptie.

Corruptie is over het algemeen een onvermijdelijke uiting van de kapitalistische concurrentie, maar ook onder het staatskapitalisme van de voormalige Sovjet-Unie, landen in Oost-Europa en China. In Oekraïne en andere staten die ontstonden na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie heeft het echter een andere sociale basis en een andere verschijningsvorm. Het komt voort uit de specifieke economische en sociale omstandigheden van de opkomst en ontwikkeling van deze staten tegenover het kapitalisme. De transformatie van industrie, handel en landbouw in een kapitalistische productiewijze betekende eerst en vooral de afschaffing van collectief staatseigendom door middel van uitgebreide privatisering. De economie van deze landen bestond uit grote ondernemingen en boerencoöperaties (kolchozen) en werd verkocht aan functionarissen van de oude staat, de partij en het economische apparaat voor een appel en een ei. Zo ontstond een kleine laag van superrijke mensen, de zogenaamde oligarchen. Hoewel ze veel privébezit en geld hadden, beschikten ze nog niet over het kapitaal en het concurrentievermogen om productief op de wereldmarkt te concurreren. In die zin waren ze nog geen kapitalisten die hun geld productief konden gebruiken om het te vermenigvuldigen. Met de privatisering van de voorheen genationaliseerde productiemiddelen door een kleine groep oligarchen en de zeer trage ontwikkeling van geld in kapitaal, ontwikkelde zich nog geen volledig ontwikkelde klasse van kapitalisten, noch een breed gebaseerde middenklasse. Feitelijk ontstonden monopolies niet uit concurrentie en de accumulatie van kapitaal over een langere periode, maar uit de parasitaire toe-eigening en plundering van voormalig staatsbezit. Het land miste ook de sociale basis voor een burgerlijke democratie in de Westerse zin, met scheiding van machten en de rechtsstaat en de andere instellingen waarop hun vrienden in het Westen zo trots zijn.

De taak van de staat is om deze sociale relaties te beveiligen met zijn machtsmiddelen (justitie, politie, leger) en om de concurrentie van de verschillende concurrerende kapitaalfracties te regelen door middel van wetgeving en jurisdictie. In Oekraïne en in de andere staten die voortkwamen uit de Sovjet-Unie, werd de staat feitelijk het privébezit van de oligarchen, die op hun beurt moesten manoeuvreren tussen de imperialistische blokken, de VS, Europa, Rusland. De parlementen waren holle, lege structuren en een gemakkelijke prooi voor de enige echte heersers in deze landen, de oligarchen. Ze kochten dit instituut van democratie letterlijk voor hun eigen belangen. Deze interne structuur, maar vooral de geostrategische strijd om Oekraïne en de de facto verdeeldheid van het land, zijn de redenen waarom investeringen uit het Westen niet zijn uitgekomen en waarschijnlijk weg zullen blijven.

Oekraïense bevolking

Na de bloedige staatsgreep van de Maidan, na jaren van achteruitgang, oorlog en sociale ellende, hebben alle ‘respectabele’ krachten van het land zich politiek zo uitgeput dat de komiek Zelensky de plaats van de oligarch inneemt. De linkse partijen en de vakbeweging werden na de reactionaire overwinning van de Maidan gemarginaliseerd, vervolgd en voor een groot deel het land uitgezet. De burgerlijke en kleinburgerlijke partijen, van fascistisch tot semi-fascistisch, bleken opnieuw aanhangsels van de concurrerende fracties van oligarchen te zijn. Bovendien hadden rechtsextremisme en ultra-nationalisme zelf te maken met het probleem dat ze hun nationalistische beloften niet konden waarmaken; zoals de herovering van de Donbass of zelfs de Krim.

Het enige dat overblijft is de roep om bescherming van de NAVO en westerse economische hulp, voor bewapening en investeringen, uiteindelijk voor grotere afhankelijkheid enerzijds en voor een ‘onderhandelde oplossing’ met Poetin anderzijds. Zeker is dat Zelensky snel een gevangene van het oligarchische systeem zal worden, ook al probeert hij zichzelf een zekere schijn van onafhankelijkheid te geven en meer of minder cosmetische maatregelen te nemen tegen corruptie. Zoals in dergelijke situaties vaak het geval is, heeft hij ook een ‘regering van deskundigen’ beloofd die onafhankelijk is van de verschillende belangengroeperingen van het kapitaal. De Duitse regering, de Adenauer-stichting van de CDU, de EU en ook de VS zullen zeker voorbereid zijn om dergelijke ‘experts’ van adviezen te voorzien, in hun eigen belang uiteraard. Gezien de strijd om invloedssferen tussen de grootmachten, zal Zelensky zeker niet in staat zijn om de fundamentele problemen van Oekraïne op te lossen. De ironie van de situatie is dat de enige uitweg voor Oekraïne zou zijn om het hele oligarchische systeem te vernietigen, de geprivatiseerde bedrijven te nationaliseren, de schulden kwijt te schelden en de economie te reorganiseren volgens een democratisch plan.

Maar uiteindelijk zal de hoop moeten worden gevestigd op de Oekraïense bevolking zelf: de strijd tegen toenemende ellende door de kapitalistische crisis, de oligarchische willekeur en de dictaten van het IMF zal hen dwingen hun middelen van bestaan te verdedigen, democratische rechten op te eisen, en te komen tot het beëindigen van de oorlog (inclusief erkenning van het recht op zelfbeschikking voor de Krim en Donbass).

Bas van der Plas/INSUDOK, 20 mei 2019

——–

Aanvulling globalinfo: zie ook Send in the clowns: how comedy conquered politics, Financial Times 17 mei 2019