Groene industriële beleidsmaatregelen
De ‘win-verlies’-benadering van de grote economische machten (de VS, EU en China) ondermijnt elke hoop op een rechtvaardige transitie voor het Mondiale Zuiden.
(SOMO 26 augustus 2024, bewerking en vertaling Henry van Maasakker, foto Astrid Westvang, Flickr CC2.0)
Er is een geopolitieke race om de groene transitie te ‘winnen’. Groen industrieel beleidi staat centraal. De grootste wereldeconomieën – de VS, EU en China – werken eraan om ervoor te zorgen dat zij en hun industrieën en bedrijven er als winnaars uitkomen, groene technologie beheersen en hun economieën laten groeien. Ze beginnen met enorme voordelen en hun concurrerende benaderingen ondermijnen de vooruitzichten op groene economische ontwikkeling voor de meeste andere landen.
De VS en de EU beschikken over een diepgewortelde economische macht die is gebaseerd op diepgaande historische onrechtvaardigheden. Ze hebben hun industrieën een enorme impuls gegeven door middel van wetgeving en kaders zoals de Inflation Reduction Act van 2022 (IRA)ii en het Green Deal Industrial Plan 2023iii. Deze kaders bieden subsidies en andere staatssteun aan de binnenlandse industrie en zetten buitenlandse beleid beïnvloeding in namens hen. De VS en de EU maken ook gebruik van een bouwwerk van oneerlijke handels-, investerings- en belastingwetten die zijn geschreven om de belangen van het Mondiale Noorden te bevoordelen.
Nadat ze eerder al het initiatief hadden genomen met de Made in China-campagne uit het beleid van 2015 iv, China heeft een grote voorsprong in dit spel met hoge inzetten van ‘wie domineert de wereldeconomie’, en zowel de VS als de EU komen in directe reactie op wat zij zien als de Chinese dreigingv. De focus van de drie blokken ligt nu stevig op de concurrentie met elkaar, waarbij de EU ver achterloopt en zich zorgen maakt over de VS bijna net zoveel als Chinavi. Ondertussen worden landen in het Mondiale Zuiden bekeken door een lens van grondstoffenleveranciers en markten waaraan de VS, EU en China groene technologieën kunnen verkopenvii.
De industriële groene transitie zou anders moeten zijn, een kans voor alle landen om een werkelijk duurzame economische ontwikkeling te bevorderen dat iedereen ten goede komt. Maar dit zal niet gebeuren als we de kans niet herformuleren en obstakels wegnemen op het pad van de landen in het Mondiale Zuiden om groene economieën op hun eigen voorwaarden te ontwikkelen.
Groene Industriële Revolutie: behoud van lage-inkomenslanden als grondstofleveranciers
Laten we een voorbeeld nemen: groene technologie, waaronder elektrische voertuigen, zonnepanelen en windturbines, staat centraal in het groene industriële beleid van alle grote wereldeconomieën. De productie van deze technologieën vereist grondstoffen, waaronder kritieke mineralenviii. De meeste van deze mineralen worden gevonden in landen in het Mondiale Zuiden, waaronder de Democratische Republiek Congo (kobalt), Chili (koper en lithium) en Indonesië (nikkel). China, de VS en de EU streven snel naar toegang tot en controle over deze mineralen.
De EU is bezig met wat zij ‘grondstoffendiplomatie’ noemt en heeft strategische
partnerschappen gesloten op het gebied van grondstoffenix met verschillende landen, waaronder Argentinië, de Democratische Republiek Congo en Zambia. De EU streeft ook een grondstoffenbeleid na met Brazilië, Colombia en Mexico, evenals met de VS en China.
Zoals SOMO onlangs melddex, worden de partnerschappen met landen in het Mondiale Zuiden die rijk zijn aan grondstoffen gepresenteerd als ‘wederzijds voordelig’, met de focus op duurzame inkoop van kritieke grondstoffen en het promoten van lokale ’toegevoegde waarde’. De teksten zijn echter dubbelzinnig en gaan niet adequaat in op de eigen transitie van landen naar hernieuwbare energie. Bovendien zijn strategische partnerschappen geen bindende instrumenten en wordt hun vage ‘win-win’-taal vaak ondermijnd door de bindende bepalingen van vrijhandelsovereenkomsten.
Dezelfde oude tactieken worden ingezet om het industriële beleid in het mondiale Zuiden te frustreren.
Mineralenrijke landen in het Mondiale Zuiden proberen een herhaling van eerdere exploitatie en export gedreven economische “ontwikkeling” te voorkomen, die hen vaak wordt opgedrongen door instellingen als de Wereldbank en het IMF. Verschillende landen, waaronder Indonesiëxi, Namibiëxii en Zimbabwexiii, hebben maatregelen genomen om de export van grondstoffen te ontmoedigen en de binnenlandse verwerking te bevorderen. Ze staan voor een zware strijd. De meeste schulden moeten nog steeds in Amerikaanse dollars worden terugbetaald, wat veel landen aanzet tot de export van grondstoffenxiv. En de EU heeft, ondanks haar ‘win-win’-partnerschapstaal, de inspanningen om de binnenlandse industrie te ontwikkelen ondermijnd.
In 2021 diende de EU een klacht in bij de Wereldhandelsorganisatie (WTO) om het exportverbod van Indonesië op nikkelerts en andere grondstoffen aan te vechten. Volgens de EU beperken deze maatregelen de toegang en verstoren ze de wereldwijde marktprijzen, wat gevolgen heeft voor EU-staalproducenten. In 2022 oordeelde het WTO-geschillenpanelxv ten gunste van de EU en verwierp Indonesië ‘s verweer dat de maatregelen bedoeld waren om kritieke tekorten van een product dat essentieel is voor de Indonesische economie te voorkomen. Indonesië ging vervolgens in beroep, maar de zaak blijft vastzitten omdat het WTO-beroepsorgaan niet functioneert. Ondertussen bereidt de EU eenzijdige actie voor tegen Indonesië, waaronder de mogelijkheid van vergeldingsheffingen op Indonesische producten.
Dit is geen geïsoleerde actie. De EU heeft haar handelsstrategie bijgewerktxvi om, onder andere, haar intentie te weerspiegelen om handhavingsacties te gebruiken, waaronder WTO-regels en unilaterale handelsverdediging, om de toegang van EU-industrieën tot grondstoffen te beschermen en, breder en verontrustender, om de EU-industrie te beschermen tegen “oneerlijke” concurrentie en om open markten in het buitenland te behouden voor haar export. Deze “groene mercantilistische” benadering – protectionisme in eigen land, het pushen van vrijhandelsbeleid in het buitenland – onderstreept de uitdagingen voor een rechtvaardige groene transitie: het kan niet gebeuren binnen een systeem waarin enorme machtsverschillen een klein aantal rijke landen toestaan om hun cake te hebben en die van iedereen anders op te eten. Economische dekolonisatie moet een centraal element
zijn van de groene transitie.
Schuld, subsidies en het gevestigde voordeel van het Mondiale Noorden.
De uitdaging om een wereldwijd eerlijke groene industriële transitie te realiseren is misschien wel het meest duidelijk als je kijkt naar de enorme schulden waarmee veel landen in het Mondiale Zuiden kampen en dit vergelijkt met de enorme omvang van de subsidies en financiële steun die de centrum-economieën in het Mondiale Noorden hun groene industrieën geven. De schulden in perifere landen met een laag en gemiddeld inkomen bedragen van 3 biljoen dollarxvii waarvan een aanzienlijk deel in handen is van perifere landen die het meest kwetsbaar zijn voor klimaatverandering.
Een groot deel van deze schuld is het resultaat van roofzuchtige leenpraktijken en beleidsmatige ‘oplossingen’ die door internationale financiële instellingen en rijke landen aan landen worden opgedrongenxviii. Zoals Fadhel Kaboub onlangs schreef in The Guardianxix, zo duidelijk verwoord over Kenia, “het feit dat Kenia in een schuldenval zit na decennia van het volgen van IMF-beleidsvoorschriften betekent dat het IMF ofwel incompetent is of zich bezighoudt met opzettelijke economische valkuil. Ik geloof dat het het laatste is.”
Ondertussen zijn de multinationale fondsen die regeringen en internationale banken in het Mondiale Noorden aan hun transnationale industrieën geven, in de vorm van regelrechte subsidies en goedkope leningen, enorm. Alleen al voor de transnationale auto-industrie bieden de VS en de EU miljarden aan staatssteun aan kopers en fabrikanten. De Amerikaanse IRA biedt naar schatting 370 miljard dollar aan subsidies voor zonne-energie, windenergie en elektrische voertuigenxx In 2023 zo kondigde de Europese Investeringsbankxxi aan dat het € 45 miljard extra steun zou verstrekken aan het Green Deal Industrieel Plan, dat tegen 2027 moet worden ingezet. Deze bedragen zijn hoger dan het BBP van veel lage-inkomenslanden, waarvan het vermogen om soortgelijke steun te verlenen aan de binnenlandse industrie verwaarloosbaar is.
Zelfs het IMF heeft opgemerktxxii het probleem van de groene industriële subsidies van rijke landen, zij het vanuit een heel specifiek perspectief. In 2023 merkte het Fonds op: “Het risico is nu een schadelijke subsidiewedloop tussen ’s werelds grootste economieën om groene investeringen te lokken. Dit zou het gelijke speelveld in de wereldhandel kunnen ondermijnen, bijdragen aan geo-economische fragmentatie en grote fiscale kosten met zich meebrengen. Het zou uiteindelijk de efficiëntie verminderen en het op regels gebaseerde wereldwijde handelssysteem ondermijnen dat de wereldeconomie al tientallen jaren goed heeft gediend.”
Als we even buiten beschouwing laten dat er nooit een gelijk speelveld is geweest en de verbijsterende bewering dat het op regels gebaseerde wereldwijde handelssysteem de wereldeconomie goed heeft gediend (over wiens wereld hebben ze het?), terwijl zelfs het IMF waarschuwt voor de subsidierace, moet het probleem wel serieus zijn. Want de subsidierace betreft twee van de belangrijkste bedenkers en financiers, de VS en de EU. Slechts een handvol andere landen kan het subsidiespel spelen.
Het IMF merkte verder op dat: “Rijkere landen met een grotere fiscale vuurkracht (nadruk
toegevoegd) als winnaars uit de bus kunnen komen in een subsidierace, zelfs als de wereldeconomie er slechter aan toe is. Opkomende markten en ontwikkelingslanden met schaarsere fiscale middelen zouden het bijzonder moeilijk vinden om te concurreren om investeringen met geavanceerde economieën in een meer protectionistische wereld, wat ook de overdracht van technologie zou kunnen belemmeren…” De indringende analyse dat rijke landen hun groene industrieën kunnen subsidiëren op manieren waarop de meeste andere dat niet kunnen, ondermijnt de eerdere bewering van het IMF over een gelijk speelveld. Ondertussen is de bewering dat rijkere landen als winnaars uit de bus ‘zouden’ kunnen komen absurd. Er is geen ‘zouden’ aan – het is een doodse zekerheid. Tenzij er iets fundamenteels verandert.
Groen industriebeleid: terug naar de toekomst.
Het groene industriële beleid van de grote economieën is geïntroduceerd onder de vlag van het bevorderen van het concurrentievermogen van hun industrieën en het vergroenen van de economie. Door subsidies en beschermingsmaatregelen uit te rollen, verschuiven de VS en de EU hun economische orthodoxie in zekere mate. Subsidies en bescherming waren niet de kern van de vrijemarkteconomie die door deze landen de afgelopen vijf decennia werd gepromoot (wat niet betekent dat ze niet hebben plaatsgevonden). Deze regio’s hebben zich historisch ontwikkeld door flagrant protectionisme van de binnenlandse industrie in de late 19e en vroege 20e eeuwxxiii . Hun promotie van de vrijemarkteconomie werd gedaan in een tijd dat ze in de sterkste positie in de wereldeconomie zaten, en dit beleid bevoordeelt altijd de economisch sterkeren.
Nu het geopolitieke plaatje is veranderd, worden vrijemarktvoorschriften overboord gegooid wanneer ze niet langer de belangen van de machtigste actoren in de wereldeconomie dienen. Maar ze kunnen nog steeds worden ingezet tegen een economisch minder sterke entiteit.. zoals Indonesië ontdekte. Economische orthodoxie is geen universele waarheid, ondanks het gebluf van sommige pompeuze economen. Het zijn politieke instrumenten, die vaak worden ingezet als wapen om een wereldwijde economische status quo te verdedigen. Als deze instrumenten – de onrechtvaardige schulden-, handels- en investeringskaders – niet worden geneutraliseerd, zal iedereen lijden, sommigen in vergelijking, velen in absolute termen, omdat zij en hun economie achterblijven. Maar dit is niet onvermijdelijk.
Een andere weg vooruit is mogelijk.
Er zijn argumenten dat het beleid van de VS en de EU ook landen in het Mondiale Zuiden ten goede zal komen. Groene technologie zal minder kosten en iedereen zal er profijt van hebben. Zulke argumenten moeten de geschiedenis van soortgelijke claims onderzoeken, die een perverse vorm van wereldwijde trickle-down economie zijn. Ze negeren kwesties van macht en controle over hulpbronnen, of, nauwkeuriger gezegd, het zijn argumenten die alleen worden gebruikt door degenen die de macht hebben om ervoor te zorgen dat ze die behouden.
We moeten de wereldeconomie resetten. Terwijl we groen worden om de planeet te herstellen, moet onze inzet voor herstel veel dieper zijn. Een rechtvaardige transitie is er een waarin economische dekolonisatie en financiële herstelbetalingen voor historische onrechtvaardigheden een belangrijk onderdeel moeten vormen. Schuldkwijtschelding, een herziening van handelsregels en onvoorwaardelijke klimaatfinanciering kunnen allemaal een rol spelen en landen in het Zuiden in staat stellen hun economieën op hun voorwaarden op te bouwen.
De fondsen die nodig zijn voor zulke grote veranderingen kunnen worden betaald door middel van vermogensbelastingen en andere vormen van rechtmatige maar vergaande onteigening van activa die zijn verzameld onder een uitbuitend economisch systeem.
Dit is geen utopische droom; het is een reality check. We kunnen niet doorgaan zoals we nu zijn, omdat de competitieve aanpak inherent winnaars en verliezers betekent. Als we een rechtvaardige transitie willen realiseren, moeten we erkennen dat de groene industriële aanpak die momenteel door de grote economieën wordt omarmd, een groot obstakel is.
Het groene industriële beleid van de EU, de VS en China doet niets om de wereldwijde economische ongelijkheid aan te pakken. Het stimuleert een toename van het grondstof-fenverbruik en consumentisme en is in feite in geen enkele echte zin duurzaam. Zoals Angela Wiggerxxiv heeft opgemerkt dat de EU Green Industrial Deal “een getuigenis is van het feit dat het concurrentievermogen belangrijker is dan het aanpakken van de klimaat-noodsituatie.”
Collectief heeft het maatschappelijk middenveld vooruitgang geboekt in het aanpakken van de problemen van handel, schulden en belastingontduiking. Steeds meer groepen nemen het op tegen de grove overconsumptie van wereldwijde hulpbronnen door het Mondia Noorden en de opkomst van transnationale ondernemingsmonopolies die het wereldwijde beleid dicteren. Nu moeten we verdubbelen, verder gaan, het concurrentieprobleem aanpakken en gedurfdere voorstellen onderdeel maken van het gesprek.
Momenten van kansen zullen zich voordoen. Het Overton venster kan verschuiven, en soms dramatisch. We moeten klaar zijn. Waar staten concurreren, moeten bewegingen van het maatschappelijk middenveld samenwerken om een internationale architectuur van onrecht te ontmantelen. SOMO werkt hieraan samen met partners wereldwijd. We moeten ervoor zorgen dat de groene transitie rechtvaardig is en ‘rechtvaardige transitie’ meer maken dan een slogan.
i Er is sprake van een zgn. 6e Kondratieff golf of cyclus en een strijd om haar leiderschap/hegemonie in het kapitalistische wereldsysteem tussen de VS, Europa en China, zie het artikel van Markku Wilenius https://eujournalfuturesresearch.springeropen.com/articles/10.1007/s40309-014-0036-7
ii https://home.treasury.gov/policy-issues/inflation-reduction-act
iii https://commission.europa.eu/document/41514677-9598-4d89-a572-abe21cb037f4_en
iv https://www.csis.org/analysis/made-china-2025 met deze strategie pompt China honderden miljarden yuan in tien aangewezen topsectoren zoals: informatietechnologie, robotica, groene energie, luchtvaart, scheepsbouw, treinbouw, gereedschappen, materiaalontwikkeling, biotechnologie en landbouwapparatuur. Daarmee genereert China, Kondratieff-golven die gepaard gaan met innovatiegolven oftewel industriële revoluties. In de wereldsysteemtheorie zijn Kondratieff cycli en hegemoniale cycli in de wereldeconomie onlosmakelijk met elkaar verbonden.
v Een laatste loot van deze stam is het recent gepubliceerde Draghi rapport met een nieuwe industriële strategie voor Europa, zie https://thenextrecession.wordpress.com/2024/09/12/saving-european-capital-its-an-existential-challenge/
vi Von der Leyen calls for EU to ‘adapt’ state-aid rules in answer to US green subsidy scheme – POLITICO
vii Dit is een bevestiging van een centrale these van de wereldsysteemtheorie/WST van Wallerstein dat de uitbuiting van het mondiale Zuiden cruciaal is voor het begrijpen van de ontwikkelingen in het mondiale kapitalisme, zie het volgende globalinfo-artikel, https://www.globalinfo.nl/recensies-enzo/hoe-voer-je-een-klassenstrijd-immanuel-wallerstein-1930-2019/
viii Electric vehicles are a good thing – but not if everybody owns one – SOMO
ix Raw materials diplomacy – European Commission (europa.eu)
x The EU’s critical minerals crusade – SOMO
xi Indonesia Has a Plan to Double Wealth Based on Its Nickel Boom – Bloomberg
xii Namibia bans export of unprocessed critical minerals | Reuters
xiii Zimbabwe’s lithium ore export ban highlights Africa’s lithium potential | Benchmark Source (benchmarkminerals.com)
xiv De cycli van stijging en daling van grondstof- en voedselprijzen gekoppeld zijn aan de hausse en depressiefase van de Kondratieff golven in de wereldeconomie. Vele grondstof-exporterende landen hebben recentelijk geprofiteerd van de opgaande Kondratieff golf van de Chinese economie, zie https://esb.nu/chinese-economie-dicteert-grondstofprijzen/
xvii Why global south debt reform is a hot topic at the spring meetings – Green Central Banking
xviii Binnen de WST onderscheidt men naast Kondratieff cycli en hegemoniale cycli zgn. schuldencycli die gekoppeld zijn aan de Kondratieff cycli, zie Suter, Christian: “Debt Crises in the Modern World-System,” pp. 215–223, in: Salvatore J. Babones and Christopher Chase-Dunn (eds.), International Handbook of World-Systems Analysis. Theory and Research. London/New York, 2012.
xix Why are the US and IMF imposing draconian austerity measures on Kenya? | Fadhel Kaboub | The Guardian
xx US unveils rules for subsidies to boost clean energy wages | Reuters
xxi EIB to support Green Deal Industrial Plan with €45 billion in additional financing
xxii Europe, And the World, Should Use Green Subsidies Cooperatively (imf.org)
xxiii Zie, Ha-Joon-Chang, Kicking Away the Ladder: Development Strategy in Historical Perspective, London, 2002.
xxiv The New EU Industrial Policy and the Hidden Costs of Crowding in Private Investors: An Urgent Call for the European Left to Champion Discussions About Alternatives Futures – transform!europe (transform-network.net)