Terugblik met Marc Van Ranst op coronacrisis
Terugblik met Marc Van Ranst op coronacrisis: “Het zou nooit meer mogen dat mensen alleen moeten sterven”
De internationale noodtoestand van de coronapandemie is officieel ten einde, kondigde de WHO begin mei aan. Tijd om met viroloog Marc Van Ranst terug te blikken op de afgelopen zware periode. Wat hebben we goed gedaan in de aanpak van de pandemie, wat hadden we achteraf gezien anders moeten doen én zijn we nu voorbereid op een volgende pandemie?
Marc, onlangs heeft de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) het einde aangekondigd van de internationale noodtoestand van de coronapandemie. Is de pandemie definitief voorbij?
“Nee, de pandemie is nog wel ongoing, maar niet meer op dezelfde manier. Er zijn geen extra maatregelen meer nodig zoals de afgelopen jaren. Ook ziekenhuizen en intensieve-zorgenafdelingen zijn niet meer zo overbelast als tijdens de eerste twee jaar van de crisis.”
Het coronavirus is nu dus voldoende onder controle, maar circuleert nog wel wereldwijd. Kan het nog steeds voor mensen gevaarlijk zijn en terug gevaarlijke varianten ontwikkelen? Kunnen we opgelucht ademhalen of moeten we nog steeds op onze hoede zijn?
“Er zijn spijtig genoeg nog steeds mensen die heel erg ziek worden en doodgaan, maar die zouden hetzelfde voorhebben met griep. Wat het niet minder erg maakt natuurlijk. De mensen voor wie het coronavirus nog steeds gevaarlijk kan zijn, dat zijn de risicogroepen die voor andere luchtweginfecties ook al risicogroepen waren.”
“We gaan van een toestand waar we één ‘griep’ hadden, naar een toestand waar we twee ‘griepen’ hebben, een verdubbeling van de problematiek. Dat betekent dat onze ziekenhuizen meer mensen tegelijkertijd moeten kunnen verzorgen.”
“Of er terug een gevaarlijke variant kan opduiken is onvoorspelbaar. Het is minder waarschijnlijk dan een jaar geleden, omdat we zien dat de omikron-variant, die hier al een hele tijd is, momenteel stabiel blijft.”
“Van de andere varianten merken we hier niks meer. Mettertijd wordt het dus minder waarschijnlijk dat er ergens uit een donker hoekje een andere variant optreedt. Maar helemaal onmogelijk is het niet.”
“We hadden woonzorgcentra moeten bouwen met meer aandacht voor ventilatie”
De pandemie was onverwacht en onvoorzien. Kritiek achteraf is gemakkelijk. Toch zijn de WHO en The Lancet bijvoorbeeld bijzonder kritisch over de aanpak in het Westen. Zo gaf de hoofdredacteur van The Lancet in zijn boek aan dat de coronacatastrofe vermeden had kunnen worden en dat de vele onnodige doden het gevolg zijn van schuldige nalatigheid en incompetentie van die overheden. De Westerse landen hadden volgens hem de mogelijkheid om te leren uit de ervaringen van de landen die het eerst waren getroffen door het coronavirus.
“Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. We konden niet op een aantal weken tijd een extra ziekenhuis bouwen, wat in China wel kon. Toen begin januari 2020 vanuit Wuhan de sequentie van het virus bekend werd, begonnen we direct met testen maken. Maar heel de wereld deed dat en we konden geen PCR-reagentia meer krijgen omdat de vraag te hoog was. Dat kon dus niet sneller dan het gegaan is.”
(PCR of polymerasekettingreactie is een onderzoeksmethode om uit zeer kleine hoeveelheden DNA een specifiek gedeelte te vermenigvuldigen tot er genoeg van is om het te analyseren. Het is een fundamentele techniek in de moleculaire biologie, nvdr.)
“Ook persoonlijke beschermingsmiddelen zoals pakken en maskers konden we niet eerder aankopen, want China zat al snel in lockdown. Dit heeft ons geleerd dat je best niet alles bij dezelfde producent koopt, maar moet diversifiëren naar verschillende leveranciers op verschillende plaatsen in de wereld.”
“Uit de situatie in Italië leerden we de lockdown in te voeren. Maar mensen gemotiveerd krijgen voor een lockdown lukt niet van de ene op de andere dag. En de wetgeving hiervoor was er niet. Er was op dat moment zelfs geen regering in België om ze op te stellen. Dat duurt allemaal langer dan je zou willen.”
“We hadden meer kunnen leren uit een eerdere pandemie, SARS in 2003-2004. Vanaf dag één hadden we een betere contacttracing kunnen hebben, als we permanent ruimtes zouden hebben gehad met contacttracers, die tussendoor jarenlang andere nuttige dingen doen, maar zodra er een pandemie is, direct kunnen overschakelen. Maar om dit te doen, moet je als land aanvaarden dat je hiervoor betaalt. Aziatische landen hebben dit gedaan en vanaf dag één ging bij hen de contacttracing veel beter.”
“Een andere zaak is het niet kunnen bezoeken van mensen die stervende waren. We hebben onderschat hoe belangrijk en ingrijpend dat is”
Wat hadden we achteraf gezien in België beter anders kunnen doen?
“De lokale maatregelen hadden we beter onder controle moeten houden. Op hele drukke plaatsen buiten, zoals een markt waar mensen schouder aan schouder staan, gingen mondkapjes nuttig zijn. Omdat wij niet wisten waar binnen gemeenten de drukke plaatsen waren, lieten we de burgemeesters dit bepalen. Maar dit leidde tot hele verschillende besluiten per gemeente, van eenmaal per week op de markt tot overal en altijd. En dan kreeg je gekke dingen, zoals mensen die op een verlaten veldweg liepen met een mondmasker op. Vanaf het begin hadden we hiervoor gewaarschuwd, maar de geest was uit de fles.”
“Ik had de minister van Binnenlandse Zaken nog gevraagd om dit te herroepen, maar dat wilde hij niet. Verhalen begonnen rond te gaan over mensen die zonder mondmasker de hond uitlieten en door de politie werden aangesproken. Dat heeft natuurlijk geen zin. Mensen begonnen met zo’n maatregel te lachen, en dan heb je een probleem. Dat had veel eleganter aangepakt kunnen worden.”
“Een andere zaak is het niet kunnen bezoeken van mensen die stervende waren. We hebben onderschat hoe belangrijk en ingrijpend dat is. Dat was niet oké.”
Hadden we achteraf gezien de vele doden in de woonzorgcentra kunnen vermijden?
“Ja, door kleinschalige woonzorgcentra te bouwen die meer aandacht hebben voor ventilatie. Maar die fout is veel verder terug in het verleden gemaakt.”
“Minister van Volksgezondheid had miljoenen maskers na Mexicaanse griep verbrand”
Klopt het dat de besparingen in de voorafgaande jaren mee de ramp hebben verergerd?
“Zeker wel. Besparingen en normeringen die wat mij betreft te laks zijn en ingegeven zijn om de kosten te verlagen. Zo heb je in wzc’s dus te weinig personeel, dat bovendien minder goed opgeleid is. Pas op, zij hebben allemaal hun best gedaan, het zijn engelen, dat moet erbij gezegd worden. Die mensen zelf treft totaal geen enkele schuld.”
“In 2009 hadden we tijdens de Mexicaanse griep miljoenen maskers aangekocht om een centrale voorraad te hebben. Meer dan tien jaar later bleek dat de minister van Volksgezondheid die voorraad in de tussentijd had weggedaan, verbrand, terwijl die nog altijd wel bruikbaar was.”
“Toen we dat ontdekten hadden we de overheid gevraagd direct nieuwe aan te kopen, want vanaf het moment dat de WHO het woord ‘pandemie’ gebruikt, lukt dat niet meer. Eens het zover was waren er inderdaad geen maskers meer te vinden.”
“Wij hebben toen moeten schrapen, door een oproep te doen aan de bevolking om mondmaskers die ze thuis nog hadden naar de klinieken te brengen. Maar buiten de klinieken was er aan het begin van de pandemie geen enkel masker te vinden.”
“De gezondheidszorg is niet ineen gestuikt”
Wat is er wél goed gegaan in de aanpak van de pandemie in ons land?
“Wel, de gezondheidszorg is niet ineen gestuikt. We hebben hier nooit toestanden gehad zoals in Italië waar gekozen moest worden wie te redden. Iedereen heeft topzorg kunnen krijgen op het moment dat ze dat nodig hadden, met een ongelooflijke toewijding van de hele gezondheidszorg, inclusief artsen en verpleegkundigen die op pensioen waren en terugkwamen.”
“Daarnaast gaat er veel aandacht naar een klein percentage mensen die tegen de maatregelen was, maar de grote hoop van de mensen heeft zeer goed meegewerkt om het probleem van virusoverdracht zo klein mogelijk te houden. Gaan mensen proberen eronderuit te komen? Ja. Maar de best effort is wel gedaan.”
“Ook de media in België hebben zich verantwoordelijk gedragen. Op het moment van de lockdown waren de mensen mee met het idee, wat heel goed was, want anders werkt dat niet. Intussen is de kennis van onze bevolking over virologie zeer hoog, als we dat vergelijken met vele andere landen.”
“Vaccins zijn cruciaal geweest”
Hoe belangrijk zijn de vaccins geweest in de bestrijding van de pandemie om levens te redden? Is daar een cijfer op te plakken?
“Dit is moeilijk te berekenen, maar de schattingen liggen tussen 1 miljoen vermeden doden in Europa tot 20 miljoen wereldwijd over de volledige duur van de pandemie. De vaccins zijn in ieder geval cruciaal geweest.”
“Samen met de doorgemaakte infecties zorgen ze ervoor dat sinds het omikron-tijdperk – dat samenviel met het moment dat ongeveer iedereen gevaccineerd was – het probleem weg is. Het virus is niet weg, maar het grote wereldprobleem is kleiner geworden.”
De vaccinatiecampagne is dus een succes geweest in ons land?
“Zonder enige twijfel. En dat correleert met hoe de zuigelingen-vaccinatie al ingeburgerd was en er een positieve sfeer rond vaccinatie heerste. Niettemin waren er stemmen die spraken over de ‘gifspuit’.”
De wetenschappelijke kennis over vaccinaties is onomstotelijk, maar toch was er een nooit geziene en hardnekkige antivax-stemming onder de bevolking. Hoe verklaar je dat?
“Sociale media zijn de grootste verklaring. Voor elke vlag die men hijst op sociale media ga je honderden mensen vinden die salueren. Die mensen vallen ten prooi aan een aantal agitatoren – waar slechts een handvol van zijn en meestal met een donatieknop of politieke bedoelingen – die een heleboel mensen kunnen ophitsen. Zonder sociale media was hen dit nooit gelukt.”
“Iemand die twijfelt over vaccins is nog geen wappie”
Je ziet dat die antivax-stemming ook door (extreem-)rechts wordt aangewakkerd en geïnstrumentaliseerd. Heeft links strategische fouten gemaakt tijdens de pandemie?
“Ik geloof niet dat links daar rechts in evenwicht kan houden. Bovendien, mensen aansporen zich te laten vaccineren is niet links, dat is de medische wetenschap volgen. Ik moet hier wel bij zeggen dat iemand die twijfelt over vaccinaties daarmee nog geen wappie is.”
Antivax-stemmen “die spreken over ‘genocide’ en ‘gifspuiten’ komen uit een herkenbare hoek”
“Zij die spreken over ‘genocide’ en ‘gifspuiten’, dat zijn de wappies – for lack of a better word. Ik ben geïnteresseerd in wie die mensen zijn en het profiel blijkt te zijn dat ze bijna allemaal Vlaams Belang of Thierry Baudet volgen, een merendeel van hen is geïnteresseerd in cryptomunten, en nu zijn ze overgeschakeld naar uitspraken als ‘Poetin is een geweldige gast’ en ‘Rusland heeft gelijk’. Natuurlijk is dit een generalisering. Maar ze zitten in een herkenbare hoek.”
“Niettemin, wie extreemrechts in check moet houden is niet links, maar de bakker, de beenhouwer, de pianostemmer, de visboer, de leerkracht, iedereen gewoon. Je moet ervoor zorgen dat de grote massa in het midden het niet te ver laten komen.”
Als ik zelf binnen mijn sociale kring om me heen kijk dan is mijn aanvoelen dat mensen kritischer zijn geworden voor alle vaccins. Klopt dat?
“Dat mensen met meer aandacht ernaar kijken is niet per se een slechte zaak, dat is zelfs aan te moedigen. Onze kennis over vaccins mag best wat hoger zijn. Bij Kind & Gezin zien ze nu nog geen verschil in het aantal mensen dat hun kind laat vaccineren.”
“Heeft de antivax-stemming wereldwijd een impact? Misschien wel. In landen met een minder goede vaccinatie-infrastructuur – niet elk land heeft een ‘Kind & Gezin’ – zou dat een rol kunnen spelen en dat zou zeer funest zijn.”
“Daar leg ik de verantwoordelijkheid bij diegenen die antivax-sentimenten dachten te moeten oppoken op het moment dat we het vaccin nodig hadden. Overigens is er na elke keer dat er veel gevaccineerd wordt wat vaccinatiemoeheid. Meestal duurt dat tot de volgende mazelenuitbraak. Dan is iedereen plots weer overtuigd van het nut.”
“Een volgende pandemie kunnen we niet wegmanagen”
Rijke landen hadden al snel voldoende vaccins, maar arme landen werden aan hun lot overgelaten. Hoe beoordeelt u dit zogenoemde ‘vaccinnationalisme’?
In 2009 ging de industrie hier nog heel anders mee om. Toen kon je als overheid vaccins aankopen net als nu, maar toen werden deze wel bedeeld afhankelijk van het aantal inwoners van het land. Iedereen kreeg in verhouding hetzelfde. Dat vaccinnationalisme was er toen dus veel minder.”
“Nu waren landen bereid meer te betalen om het vaccin vroeger te krijgen, zoals het Verenigd Koninkrijk. Dat was niet ok. Echter, patenten schrappen had weinig geholpen in de huidige omstandigheden, want als je de infrastructuur niet hebt, kan je het alsnog niet maken. We moeten erop inzetten en het mag best afgedwongen worden, dat expertise wordt gedeeld en de beste garantie daarvoor is dat er lokale productie is.”
Onder andere Meryame Kitir [die toen minister van Ontwikkelingssamenwerking was, red.] heeft vanaf het begin van de pandemie erop ingezet om voor Afrika eigen productie van vaccins op hun continent te organiseren. Dit gaat er nu ook komen voor een volgende pandemie en dan is het vaccinnationalisme ook niet nodig. De kennis is daar aanwezig. We zijn de vaccinfabrieken in Afrikaanse landen gaan bezoeken en die zijn even goed als hier.”
Wat zijn de belangrijkste lessen die we voor een mogelijke volgende pandemie moeten meenemen?
“Ten eerste, diversifiëren in het outsourcen van onze productie, dat niet alles in China geproduceerd wordt. We zouden ook meer anti-virale middelen moeten hebben tegen verschillende klassen van virussen, zodat je niet van nul moet beginnen als er een pandemie uitbreekt.”
“Ik denk niet dat ze de QR-codes een volgende keer zullen terugbrengen”
“Wat we ook hebben geleerd is dat interfereren met levenseinde en begrafenisrituelen zeer moeilijk ligt. Het zou nooit meer mogen dat mensen alleen moeten sterven. Maar makkelijker gezegd dan gedaan in een woonzorgcentrum waar iedereen overwerkt is en een deel van de staf zelf ook corona heeft. Dat was moeilijk, maar dus ook wel zeer hard.”
“Ik denk niet dat ze de QR-codes een volgende keer zullen terugbrengen. Dat was niet de meest elegante manier om ermee om te gaan. Maar kunnen we zeggen dat we nooit meer een lockdown gaan doen? Nee. Al moeten we niet verliefd worden op deze maatregel.”
“Echter, het idee bij het anti-kamp dat de experten en de overheid de controle over de maatschappij wilden overnemen en iedereen voor altijd in een lockdown houden, welk plezier zou iemand daaraan hebben? Iedereen heeft ook gezien dat zodra het probleem kleiner werd, al die maatregelen werden afgebouwd.”
“Tot slot mogen we niet overmoedig worden door te denken dat wanneer we goede politici hebben en slimme experten, we een volgende pandemie kunnen wegmanagen. Dat gaat niet gebeuren. Het enige dat we kunnen doen, is van een heel grote ramp een iets kleinere ramp maken.”
Zijn we wereldwijd en in België voorbereid op een volgende mogelijke pandemie?
“Ik ben een veteraan van twintig jaar verschillende epidemieën en pandemieën in de wereld. Ik zie een groot verschil met twintig jaar geleden. We maken vooruitgang en leren er iedere keer uit.”
“Maar ik zag in 2020 ook dat een deel van de ervaring en expertise die we hadden opgebouwd tijdens de Mexicaanse griep-uitbraak in 2009, elf jaar later weer weg was doordat mensen ander werk hadden of met pensioen waren.”
“Ook heb je na een pandemie een periode dat mensen niks meer erover willen horen. Wanneer je in 2010, na de Mexicaanse griep, voorstelde om de plannen wat aan te passen voor een volgende keer, dan werd geantwoord dat dit een goed idee is, maar het gebeurde niet. En dat gaat nu hetzelfde zijn. Je hebt pandemiemoeheid.”
“Bovendien hebben we nu direct een volgende crisis waar de mensen mee bezig zijn, namelijk de oorlog in Oekraïne en de energiecrisis. Al het enthousiasme om veel geld te steken in aanpassingen voor de volgende pandemie ebt weg.”