De Grote Weigering: Marian Donner over Herbert Marcuse

De Duitse filosoof Marcuse schreef met zijn boek De Eendimensionale Mens een tekst over het lot van de mens in het kapitalistische systeem van na de Tweede Wereldoorlog. Hij schreef daarmee een tekst over het individu in de moderne kapitalistische maatschappij. Het boek kwam in 1964 uit en toen met mei ‘68 een groot deel van die mensen in opstand kwam, werd die tekst een soort duiding van wat die opstandelingen bewoog. Het schijnt massaal gelezen te zijn door de protagonisten van toen en hun volgelingen. Maar het is allerminst een makkelijk boek. Marcuse legt uit hoe in de moderne kapitalistische maatschappij de burgers gestuurd worden om hun plek als consument te aanvaarden, en hoe repressieve tolerantie er voor zorgt dat afwijkend gedrag afgestraft wordt.

Marian Donner werd in 2019 bekend door haar boek het Zelfverwoestingsboek, waarin ze ze een pleidooi doet voor het weigeren om te voldoen aan de ongeschreven regels van de neoliberale heerschappij. Het ontwerp van haar boek leek op dat van De Eendimensionale Mens, maar had ook inhoudelijk de nodige raakvlakken en dat was de redenen waarom ze gevraagd werd om een essay over Marcuse en zijn boek te schrijven. In het korte pamflet van in totaal 120 pagina’s, inclusief een kort fragment uit het originele boek van Marcuse, legt ze onder de titel De grote Weigering bondig uit waar het Marcuse om ging.

Marcuse die lid was van de prestigieuze Duitse groep van kritische sociologen de Frankfurter Schule, en in 1979 stierf, heeft altijd geweigerd om als woordvoerder voor de opstand van ‘68 en de daarop volgende tegenbeweging te fungeren. Hij werkte als filosoof in de Verenigde Staten en verkoos een leven als commentator van de samenleving om hem heen. Als echte filosoof weigerde hij ook om antwoorden te geven op de vraag naar een alternatief op de door hem bekritiseerde wereld.

Marian Donner gebruikt de uitnodiging om zijn boek te duiden om haar licht te werpen op de wereld zoals die zich na ‘68 heeft ontwikkeld, en beschrijft de parallellen met de kritiek van Marcuse toen om het gebeuren van nu te begrijpen en te duiden. Ze doet dat door allerlei gebeurtenissen aan te halen uit de populaire cultuur, films, literatuur en tv-series als Star Trek, die wat duidelijk kunnen maken over de verwarring en de verwoede pogingen van mensen om zin te geven aan de chaos die het neoliberale regime over mensen uitstort. Het wordt verkocht als vooruitgang, maar lijkt vooral (zelf)destructie te bieden. “In essentie draait alles om productie en consumptie. En het enige doel daarbij is groei.” Marcuse had vanaf het begin oog voor technologische ontwikkelingen, die steeds overheersender worden en waar alles en iedereen zich moeten schikken. Volgens Marcuse (en Donner) is dat geheel ten diepste irrationeel. “Het systeem is te ingewikkeld geworden, niemand lijkt meer verantwoordelijkheid voor instanties te dragen, de ideologie wordt steeds onzichtbaarder. Met als gevolg dat wij het systeem niet meer controleren, maar het systeem ons”. De binnen het systeem aangedragen oplossingen zijn er vooral op uit om de oorzaken van de voorspelde ramp in stand te houden. Denk Musk en Bezos en hun kapitaalkrachtige hersenspinsels.

Het systeem dat Marcuse in 1964 beschreef “bevordert een gedrag (en vereist dat zelfs) dat de krankzinnigheid ervan aanvaardt”. Maar Marcuse wees ook op de medeplichtigheid van burgers aan het voortbestaan van dat systeem, wat betekent, en daar is de positieve boodschap van Marcuse (en Donner) dat diezelfde burgers het ook zouden kunnen ontmantelen. “Maar daarvoor moeten we wel eerst de krankzinnigheid doorzien”. En daar ligt het probleem, want als burgers gereduceerd worden tot consumenten, worden ze beheerst door die producten. Het gaat erom om het vermogen terug te winnen als individu om zelf te kiezen, om de vrijheid te winnen om te bepalen waar je uit kunt kiezen en dat niet te laten bepalen door de producenten. Marcuse komt daarbij tot de vreemde constatering dat er frictie nodig is door het menu dat aangeboden wordt af te wijzen en zelf te kiezen voor een leven met afwijkende, vreemde elementen die een barrière opwerpen tegen het technologische productieapparaat. Dat alles wordt bemoeilijkt door het vermogen van het systeem tot inkapseling en coöptatie. Op dat gebied zijn er natuurlijk veel parallellen met de wereld van nu die Marian Donner goed illustreert. Want het kapitalisme heeft het vermogen ontwikkeld om ons alles te verkopen , “uiteindelijk onszelf”.

Donner verwijst naar moderne duiders als Adam Curtis, die op zijn beurt wijst op het gebruik van de jaren ‘60 culturele erfenis van het ik-tijdperk en het Zelf, om de revolutionaire geest van de jaren ‘60 te beteugelen. Lifestyle was het middel om mensen die zich verzetten tegen de realiteit, toch te laten consumeren. “Mensen waren nog steeds slaven van de machine, maar het vóelde niet meer zo”. Het resultaat is collectieve eenzaamheid.

Uiteindelijk verklaart Donner zo hoe de wappies en complotdenkers daar het resultaat van zijn. De aanhangers van Trump en Baudet geloven alleen nog in een goddelijk Ik. Dat is geen echte individualiteit, waar Marcuse zijn hoop op gevestigd heeft, maar een massa-ik. En het wordt alleen maar erger, beschrijft Donner, met technologieën die mensen onderwerpen aan algoritmen waar ze geen invloed op hebben en ze in een eeuwig herhalend geïsoleerd heden houden.

Het probleem is de status quo

De vraag is dan hoe je daar nog los van breekt. “Waar vind ik nog de Ander, in plaats van steeds weer mezelf te treffen?” Marcuse had het over de weigering om verder deel te nemen aan dat systeem, als vage oplossing. Marian Donner erkent dat: “Het systeem dat de mensheid heeft opgetuigd om de natuur te domineren is waanzin. En het enige gedrag dat binnen dit systeem dan ook logisch en redelijk is, aldus Marcuse, is ‘de weigering mee te doen en de poging de omstandigheden teniet te doen die de krankzinnigheid veroorzaken’. Daar moet de lezer het mee doen, want veel concreter wordt Marcuse niet. Hij schreef nu eenmaal geen boek met oplossingen, sterker nog: hij achtte het denken in oplossingen gevaarlijk omdat het zich doorgaans binnen de status quo voltrekt en zodoende enkel de macht van het technologisch productieapparaat versterkt. Marcuse daarentegen richtte zich op de oorzaken en die liggen in het apparaat zelf. Het probleem is de status quo.”

Toch heeft Marcuse volgens Donner wel een visie op de uitweg: “ Er moet een andere productiesysteem komen, en dat is dan ook waar volgens Marcuse de rede voor ingezet zou moeten worden, om die alternatieven en nieuwe wegen te vinden. (…) In plaats van te streven naar almaar sneller en meer, moeten we de vraag stellen wat een góed leven is.”

Kernbegrip bij Marcuse in deze is die van de pacificatie van het bestaan. Een vredig bestaan waarin ‘ de massa’ s uiteengevallen zijn in individuen die van alle propaganda, indoctrinatie en manipulatie bevrijd zijn en die in staat zijn de feiten te kennen en te begrijpen en de alternatieven op waarde te schatten’ . We kunnen niet anders dan constateren dat we alleen maar steeds verder verwijderd zijn van zo’n leven.

Marian Donner wijst op een soort onderstroom in de maatschappij van mensen die “ elk op hun eigen manier de heersende ideologie van groei, efficiëntie en optimalisering ondermijnen door het spel niet langer mee te spelen. ” Ze wijst dan op een beweging in China (Mö Yú) die mensen aanspoort om ‘hun best niet meer te doen op hun werk’ . (Vergelijkbaar met de ‘ werk lekker langzaam’ beweging in Italië in de jaren ‘ 70, al vermeldt Donner die zelf niet). Ook in de VS heb je zo ‘n trend, met The Nap Ministry die aanzet tot zoveel mogelijk in de baas zijn tijd te luieren. “ Hier wordt niet gedacht in oplossingen, maar in oorzaken. De inzet is om die oorzaken te verstoren.” Ook haar eigen Zelfverwoestingsboek heeft die aanbeveling. “Het is allemaal een poging tot ondermijning van de kapitalistische ideologie die wereldwijd oneindig veel meer verwoest dan ze oplevert.” Het gaat daarbij niet zozeer om anders te gaan denken, als wel anders te gaan handelen.

Aan het eind van haar tekst vraagt Donner zich af of de huidige complotdenkers nu tot de oplossing behoren of niet. Ze komt daar niet helemaal uit: “ Hun voormannen zijn meestal uitgesproken prokapitalistisch, er leven racistische en fascistische tendensen in deze groepen” en vaak ontkennen ze klimaatverandering. Maar hun verzet sluit volgens Donner wel aan bij Marcuses kritiek op de gevestigde rationaliteit. Al sluit Donner vervolgens niet uit dat Marcuse ze gewoon als uitvloeisel van het technologisch productiesysteem zou beschouwen. Hoe dan ook: Marcuse zag de grootste kans op verandering bij de gemarginaliseerde groepen in de samenleving. Hij bleef daarom ook altijd protesten bijwonen en toespreken. “ Want het zijn de buitenstaanders die laten zien dat het ook anders kan, en vooral ook anders moet. Ze zijn negatief, negatief tegenover de samenleving, en haar vernietigende kracht van de normaliteit.”

“ Het is de kant van de verliezers die we moeten kiezen, niet die van marionetten als Bezos of Musk, maar van iedereen die buiten het systeem valt, die er de dupe van is, van dit moordend technologisch productieapparaat”.

Zie ook deze uitgebreide recensie van De eendimensionale Mens op Tzum. En dit debat in De Balie op 20 april 2023.

De Grote Weigering, Marian Donner, Prometeus 2022, 120 pp 16,-