De Hoax als Actiemiddel: De ACE-bank

“There was a bizarre logic that supported colonialism too” staat ergens op de site van The Yes Men, de trendzetters in het goedbedoeld opgezet spel. Het is iets wat we soms vergeten. Slavernij, apartheid of kolonialisme hebben eeuwenlang mensen met dezelfde emotionele en verstandelijke vermogens als ons kunnen bekoren. Niet enkel omwille van hun evidente voordelen, maar ook omdat ze ‘binnen het plaatje pasten’. Een (bizarre) logica verklaarde en vergoelijkte de praktijken. Zulke denkpatronen opsporen, doorprikken en mediageniek te kijk zetten is een uitdaging voor sociale bewegingen. En de hoax, of het opgezet spel, blijkt er wonderwel toe in staat.

‘Red de walvissen: verkoop ze!’

Salzburg, mei 2000. Op een druk bijgewoonde conferentie over internationaal handelsrecht betreedt een spreker van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) het podium. Hij is gecontacteerd via de site www.gatt.org, een nep WTO site. Andreas Bilchbauer start zijn uiteenzetting. De voordelen van de vrije markt worden belicht, en de neoliberale logica wordt op scherp gesteld. Er volgt een pleidooi voor de afschaffing van de siësta in Spanje en de lange lunches in Italië. Ze maken gestandaardiseerde uurroosters onmogelijk, waardoor het bedrijfsleven onnodige verliezen lijdt. Bilchbauer doet er nog een schepje bovenop: de vrije markt kan ook naar de verkiezingen worden uitgebreid. Zo wordt de efficiëntie in het stemproces verhoogd. Mensen die niet geïnteresseerd zijn in het bolletjescircus kunnen hun stem per opbod verkopen op het internet. Het publiek reageert kalm, enkel de opmerking over hun eetgewoonten schiet sommige Italianen in het verkeerde keelgat. De video die de voordracht en de reacties documenteert, gaat nadien de wereld rond.

Zes jaar later. Hanniford Schmidt spreekt op een bijeenkomst over zaken doen in Afrika. In de zaal zit onder andere Laurie-Ann Agama, de speciale gezant voor Afrika van het handelsdepartement in de VS. Een echt bestaand neoliberaal opinieartikel, getiteld ‘Red de walvissen: verkoop ze’, dient ter inspiratie voor de speech van Schmidt. Elk goed dat niet in de markten verhandeld en geprijsd wordt, is slachtoffer van overexploitatie. Zo gaat het ook met levende wezens die niet te koop zijn. Walvissen sterven uit, in tegenstelling tot kanaries. Ze zijn niet verhandelbaar, en missen de bescherming onder het eigendomsrecht. Daarom zou er een markt voor levende walvissen moeten komen, pleit het opinieartikel op policynetwork.net. Schmidt trekt dat marktdenken door tot haar extremen. Misschien is dát wel de tragedie van de hongerlijdende Afrikaan: pas als hij terug als slaaf verhandelbaar is, zal er aandacht zijn voor zijn hele welzijn. Nu sterft hij aan geneesbare ziektes, en heeft hij onvoldoende te eten. Maar als slaaf zal hij beter af zijn. Want een eigenaar is gebaat bij gezond en doorvoed humaan kapitaal. “This is what free trade’s all about,” zei Schmidt. “It’s about the freedom to buy and sell anything, even people.” Het publiek reageert rustig, op een enkeling na.

Beide speeches zijn hoaxes. Opgezet spel. De schrijvers en performers zijn van het Britse collectief The Yes Men. Ze stelden de hoax op punt om de dominante logica van onze tijd in het absurde te trekken. Ze vertrekken bij de vrije markt ideologie zoals die gepresenteerd wordt in de teksten van haar verdedigers. Dan keren ze die logica tegen zichzelf, door haar door te trekken tot een voor een normaal mens belachelijk en absurd resultaat.

Belangrijk daarbij is dat het brede publiek kan zien hoe een hele groep toeschouwers meegaat in de redenering. Het is hét bewijs dat het over een populair denkpatroon gaat. Eenmaal is aangetoond dat een logica als een ideologie te veel invloed heeft, worden ook de gevolgen van die verstarring gemakkelijker zichtbaar. The Yes Men maken door hun hoaxes duidelijk dat het vrije marktdenken winst laat voorgaan op mens en milieu. Als valse woordvoerders van de WTO, Halliburton of DOW Chemicals ontmaskeren ze de logica die de hebzucht van deze instellingen en ondernemingen verklaart en vergoelijkt. Zo onstaat er ruimte om over een andere economie voor onze tijd na te denken.

Spiegels in de ideeënstrijd: de werking van een hoax

“You know how a funhouse mirror exaggerates your most hideous features? We do that kind of exaggeration operation, but with ideas.” aldus The Yes Men. Hoaxes doen met ideeën wat de spiegels in een spiegelpaleis met mensen doen. Vervormd zie je er lachwekkend uit, en komen je lelijke kantjes te voorschijn. Nochtans ben jij het die gespiegeld wordt, maar de overdrijving zorgt voor het bizarre resultaat. En net zoals mensen dol zijn op spiegelpaleizen, omdat ze vermakelijk en confronterend zijn, zo ook zijn de media dol op hoaxes.

Bij een geslaagde hoax gebeuren er drie mediastrategische manoeuvres in één beweging: je haalt de media, je doorprikt voor het oog van het publiek de logica van je tegenstander, en je domineert de discussie over een realiteit die je opponent liever verborgen houdt.

Over het tweede manoeuvre hadden we het hierboven, maar om het laatste te begrijpen kunnen we teruggaan naar de vervormende spiegel. Stel je voor dat je zwaarlijvig bent en in zo een spiegel nog dikker wordt afgebeeld. Dan is het moeilijk om naar de spiegel te wijzen, en te beweren: ‘hé maar ik ben helemaal niet dik.’ Dat is ook het probleem waarmee de doelwitten van een hoax geconfronteerd worden. Omdat de overdrijving van het opgezet spel inspeelt op een realiteit waarover de opponent het liever niet heeft, staat hij al bij aanvang van de discussie in een slechte positie. Elk debat dat wordt aangegaan om de overdrijving te ontkrachten, zou een vervelende realiteit enkel meer ‘in the picture’ brengen.

Een voorbeeld daarvan is te vinden in de ACE bank hoax van Netwerk Vlaanderen. Banken informeren doorgaans niet over hun investeringen: het is een verborgen realiteit. Over hun renderende onethische investeringen hebben ze het nog minder. Die kunnen hen in een slecht daglicht stellen bij het publiek. Het opgezet spel van Netwerk Vlaanderen, de ACE bank, nam reële bestaande onethische investeringen als startpunt, maar overdreef ze wat, en stelde ze uitvoerig in de kijker. De banken reageerden niet. Waarschijnlijk omdat ze bij een reactie niets te winnen hadden. De media zou er enkel op uitkomen dat ze daadwerkelijk ook onethisch investeren, net als de ACE bank. Op die manier kon Netwerk Vlaanderen dankzij de hoax haar campagneboodschap terug in de media brengen en de discussie domineren. Een artikel in de krant ‘De Morgen’ dat een overzicht gaf van de onethische investeringen van de Belgische grootbanken, bewees dat. De journalist keek niet meer naar de spiegel, maar naar de realiteit.

————–

De ACE bank hoax

De ACE bank hoax startte op dinsdag 10 oktober 2006 door een lancering van de nieuwe financiële instelling met persberichten, de opening van een website en een promotiekantoor op het Muntplein in Brussel. Pers en publiek geloofden in de nieuweling, die zich openlijk aanprijsde met onverantwoorde investeringen.

Zowel in stijl als in aanpak zorgde ACE voor een trendbreuk in het banklandschap. De nieuwe financiële instelling kreeg een trendy kleedje dat scherp afstak tegen de saaie inrichting van de doorsnee banken. Tegelijk promootte ze openlijk onethische investeringen door ze gedurfd en rationeel te noemen. Terwijl een doorsnee bank het nooit heeft over de bestemming van het spaar- en beleggingsgeld, pakte de ACE bank hier trots mee uit.

De promotie voor de spaar- en beleggingsproducten gebeurde op de website en in een trendy ingerichte banklounge. Publiek en pers reageerden met ongeloof, verontwaardiging of enthousiasme. Na dagenlange speculaties in de Belgische pers en een klacht van de Commissie voor het Bank, Financie- en Assurantiewezen, beloofde de bank haar identiteit te onthullen.

Tijdens een persconferentie vertelde de woordvoerder van ACE bank dat de bank opgezet spel is. Deze ‘hoax’ van Netwerk Vlaanderen houdt de bankwereld een spiegel voor: waarin ACE bank investeert verschilt niet wezenlijk van de investeringen van grootbanken. Alleen komt ACE bank hier voor uit. Via deze gewaagde theaterstunt wil Netwerk de onethische investeringen van grootbanken in de kijker brengen, zodat ze stopgezet worden.

——————-

Het belang van rolverandering

Een sociale beweging kampt vaak met een centraal probleem. Haar ideeën bereiken de mensen niet, omdat de mediabedrijven haar negeren. De zeldzame keren dat ze wel de media haalt, kampt ze met imagoproblemen. De taal en uitstraling van haar woordvoerders nodigen uit tot stigmatiserende etiketten. Ze zijn wereldvreemd, belerend, intellectualistisch, saai of klein links. De boodschap komt niet over, omdat de boodschapper door de mediaconsumenten direct in een vakje wordt gestopt. Zo zou Augusto Boal het met de hoax nauw verwante ‘Invisible Theatre’ hebben uitgewerkt op het ogenblik dat hij merkte dat hijzelf in de weg stond van zijn boodschap: “He found that his attempts to inspire the people living in poor or ‘slum’ areas to rise up against racial and class inequality was inhibited by his own racial and class background (himself being white and comparatively financially comfortable).”

De oplossing was om realiteitsgetrouw in de huid van iemand anders te kruipen, zodat de stoorzender van de eigen identiteit en culturele achtergrond wordt opgeheven. Zo ook met het opgezet spel. Doordat in een opgezet spel de boodschap in de outfit van de opponent verschijnt, wordt het imagoprobleem doorbroken. Kijken we terug naar het voorbeeld van de ACE bank. Wie uit de financiële wereld is niet geïnteresseerd in wat een woordvoerder in maatpak van een concurrerende bank te zeggen heeft? De woordvoerders van de ACE bank vonden vlot hun weg naar de Belgische media, en werden niet scheef bekeken vanuit de zakenwereld. Ze kregen zelf schouderklopjes. Op het ogenblik dat hun rol is uitgespeeld, omdat het opgezet spel onthuld wordt, komen de media en haar consumenten idealiter direct op de boodschap uit, geformuleerd in de taal van elk medium dat de hoax onthult. De taal en uitstraling van de echte boodschaper bleven onzichtbaar.

Perfect is niet goed genoeg

Ondanks de strategische voordelen van de hoax als actiemiddel voor sociale bewegingen, zijn er ook talloze moeilijkheden en beperkingen. De belangrijkste is dat spelen met ‘waarheid’ als spelen met vuur is. Voor hetzelfde geld vallen je boodschap en geloofwaardigheid samen met de hoax door de mand. Mensen worden niet graag bedot, en al evenmin worden ze graag te kijk gezet. De organisatie Netwerk Vlaanderen kreeg naar aanleiding van de ACE bank hoax voorgeschoteld dat ze misschien wel tegen onethische investeringen zijn, maar dat ze zich alleszins aan onethische communicatie schuldig hadden gemaakt. Om zo een reactie op te vangen en te beantwoorden, moet de reden om de hoax te doen voldoende sterk zijn. Zodat het publiek de balans opmaakt en denkt: ‘oké we zijn misschien wel beetgenomen, maar om zo iets belangrijk te onthullen mag dat wel.’

Een ander evident nadeel is dat een hoax opzetten best moeilijk is. Je hebt kennis nodig van de logica die je wil doorprikken en inzicht in de werking van de media, je moet de mogelijke reacties van betrokken partijen inschatten, en alles geheim kunnen houden. John Jordan, die al jarenlang actief is op het raakvlak van kunst en activisme, zegt dat een hoax tot in de kleinste details moet uitgewerkt zijn. Ook adviseert hij om ongeacht de reacties van pers en publiek, steeds door te gaan met acteren.

Een perfecte uitwerking betekent dat er over alle vormelijke aspecten zoals kostuums, drukwerk, lay-out en inkleding wordt nagedacht, en dat de inhoud zo goed mogelijk de grens opzoekt tussen geloofwaardigheid en absurditeit. Humor onstaat in dat grensgebied. De acteurs gaan volledig in hun rol op, en de teksten staan op punt. Een hoax is als een ketting die een tijd lang onder spanning komt te staan, en die mislukt op het ogenblik dat de zwakste schakel knakt.

Tot slot

Elk investering die opbrengt, is verantwoord. Dat is de dominante logica in de financiële wereld. Daarom worden bankinvesteringen in de oliemaatschappij Total niet teruggeschroefd. Total onderhoudt nochtans de dictatuur in Birma met meer dan 400 miljoen dollar per jaar. Het is die logica die de ACE bank hoax van Netwerk Vlaanderen mediageniek doorprikte en te kijk zette. Of het opgezet spel op lange termijn effect heeft, is moelijk in te schatten. Maar zoals andere actiemiddelen die humor en inhoud combineren, lijkt de hoax in staat om een kritische boodschap voor een breder publiek toegankelijk te maken.

Meer info, foto’s en video:
www.ace-bank.eu
www.theyesmen.org

(Dit artikel was oorspronkelijk op GlobalInfo gepubliceerd door Mathias Bienstman.)