Hoe herken ik een fascist?

In 1995 schreef Umberto Eco een essay over het fascisme dat even tijdloos als urgent is. Begin dit jaar bracht Uitgeverij Prometheus daarom meerdere essays van Umberto Eco over fascisme uit in de essaybundel; Hoe herken ik een fascist. Het is een term die je tegenwoordig veelvuldig hoort terugkomen in de politieke arena en op het internet. Maar wat is het en hoe herken je het? In dit programma bespreken we het ontstaan van het (oer)fascisme en hoe het fascisme momenteel aanwezig is in onze maatschappij.

Over Umberto Eco

Umberto Eco (1932–2016) was een Italiaanse schrijver en semioticus, die in 1995 een essay over fascisme schreef. Hieronder een fragment uit dit essay:

‘We moeten ervoor oppassen dat de betekenis van die woorden niet opnieuw vergeten wordt. Het oerfascisme waart nog rond, soms in burgerkledij. Het zou maar wat gemakkelijk voor ons zijn als er iemand ten tonele verscheen die zei: ‘Ik wil de poorten van Auschwitz weer openen, ik wil dat de zwarthemden weer over de Italiaanse pleinen paraderen!’ Maar helaas is het leven niet zo eenvoudig. Het oerfascisme kan terugkeren in de meest onschuldige gedaanten. Het is onze plicht het te ontmaskeren en gespitst te zijn op al zijn nieuwe verschijningsvormen – elke dag weer, overal ter wereld.’

Over de sprekers

Robin te Slaa is historicus en auteur van een groot aantal publicaties. Hij doet al ruim twintig jaar onderzoek naar het fascisme en is volgens de Volkskrant ‘een van de grootste experts in Nederland op dit gebied’. Samen met Edwin Klijn werkt hij aan een trilogie over de geschiedenis van de NSB. Het tweede deel kwam half april 2021 uit. Het laatste deel staat gepland voor 2027. Andere publicaties op de naam van Te Slaa zijn Fascisme. Oorsprong en ideologie, Is Wilders een fascist en het onlangs verschenen boek De Rapaille Partijen.

Mounir Samuel werkt op de scheidslijnen van politiek, klimaat, gender, media, taal, kunst en cultuur, religie en maatschappij. Hij beweegt sierlijk tussen verschillende werkvelden en weet de meest uiteenlopende disciplines met elkaar te verbinden. Samuel is onder andere politicoloog, meervoudig bekroond correspondent en journalist, auteur, performance artiest, theatermaker, curator, (tv-)presentator, trainer en cultureel ondernemer. In 2019 gaf Winq magazine hem de eretitel van changemaker of the decade. In 2023 kwam zijn boek Je mag ook niets meer zeggen uit. Een blauwdruk voor een inclusieve, veilige en toegankelijke taal voor iedereen

Ivana Ivković is eigenaar van NoWishfulThinking, een bureau voor eigentijdse filosofie met als ‘missie’ om filosofie in te zetten om de hedendaagse maatschappelijke en politieke ontwikkelingen te duiden. Ivković heeft gewerkt in opdracht van verschillende organisaties; van de Gemeente Amsterdam, Hogeschool Rotterdam tot Brainwash en Filosofie Magazine. Als lid van het Filosofisch Elftal wordt zij regelmatig geïnterviewd voor dagblad Trouw. Verder doceert Ivana Politieke Filosofie en is opleidingscoördinator bij Hogeschool Voor Toegepaste Filosofie te Utrecht en Koningstheateracademie te Den Bosch.

Dieuwke van Ooij is journalist en al ruim 30 jaar de Duitsland-specialist van Nederland. Momenteel doet ze dit namens Nieuwsuur.

Or Goldenberg is redacteur van De Groene Amsterdammer.

———————–

Op 1 oktober vindt het programma ‘Hoe herken ik een fascist’ plaats in Pakhuis de Zwijger. Samen met o.a. Robin te Slaa (historicus), Mounir Samuel (Politicoloog, auteur) en Ivana Ivkovic (politiek filosoof) gaan we in gesprek over het fascisme. Hoe ziet de ontstaansgeschiedenis van deze ideologie eruit en wat zijn de accenten van het fascisme tegenwoordig. Komt het fascisme bijvoorbeeld terug in onze politiek en de woordkeuze van politici? En heeft het zin om deze moeilijk te definiëren term te gebruiken in de publieke arena?

Over al deze thema’s gaan we in gesprek op 1 oktober. Omdat het in tijden van sterke politieke verandering en druk op onze democratie belangrijk is om deze gesprekken te voeren. Hieronder vind je enkele boekentips om je alvast in te lezen in het fascisme van toen en nu.

Boeken over fascisme

Umberto Eco – Hoe herken ik een fascist

Umberto Eco was een Europeaan in hart en nieren. De oorlog in Oekraïne en het steeds verder naar een totalitaire staat afglijdende Rusland zou hij met pijn in het hart hebben aanschouwd. Maar hij zou waarschijnlijk ook op alle mogelijke manieren van zich hebben laten horen en zich volop hebben ingezet voor vrede. In “Hoe herken ik een fascist”, een selectie van drie belangrijke essays, weerklinkt Eco’s immer kritische stem. Het is een stem waarnaar we moeten luisteren, want sluipend fascisme (‘Het eeuwige fascisme’) en zelfopgelegde censuur (‘Censuur en stilte’) vormen een steeds grotere bedreiging voor de Europese vrede. Zijn oproep om tot nieuwe Europese afspraken te komen (‘Een nieuw verdrag van Nijmegen’) is dan ook bijna profetisch te noemen.

Madeleine Albright – Fascisme: een waarschuwing

Een destructieve kracht is in de hele wereld bezig aan een hernieuwde opmars. En die kracht heeft volgens de voormalige Amerikaanse minister van Buitenlandse zaken Madeleine Albright alle kenmerken van fascisme. Aan het eind van de jaren tachtig, toen de Koude Oorlog ten einde kwam, geloofde zij net als velen dat de democratie voor eens en altijd had gezegevierd. Maar bijna dertig jaar later lijkt de loop van de geschiedenis niet langer zeker.
Instituten waar ze heel haar leven op kon rekenen worden aangevallen. Democratische principes worden aan de kant gezet en de notie ‘waarheid’ wordt belachelijk gemaakt door individuen met enorme macht. Overal waar Madeleine Albright komt wordt haar gevraagd: Wat denk je? Waarom gebeurt dit? Wat kunnen we doen?
Albright roept ons op de fouten van het verleden niet te herhalen. Daarbij baseert ze zich mede op haar jeugdervaringen in het door oorlog verscheurde Europa en de kennis die ze opdeed als diplomaat.

Masha Gessens – Hoe overleef ik je een autocratie

Voor iedereen die het controversiële presidentschap van Donald Trump wil begrijpen, is Masha Gessens werk essentiële lectuur. Gessen groeide op in de Sovjet-Unie en deed als journalist verslag van de wederopstanding van het totalitarisme in het Rusland van Poetin. Meer dan wie ook is Gessen in staat de kenmerken van autocratie te herkennen en te analyseren.

In de aanloop naar de verkiezingen van 2020 geeft dit boek een onmisbaar overzicht van de rampzalige jaren van Trumps presidentschap – ook tijdens de coronacrisis. “Hoe overleef je een autocratie?” laat haarfijn zien hoe in het Amerika van Trump vaste democratische waarden en instellingen worden afgebroken, hoe het abnormale normaal wordt – terwijl de wereld toekijkt. Gessens boek is een baken in rumoerige tijden en een oproep tot permanent verzet tegen de voortdurende aanval op de Amerikaanse democratie.

Antonio Scurati – Fascisme en populisme

In het pamflet “Fascisme en populisme” laat Antonio Scurati op fascinerende wijze zien hoe de populistische lessen van Mussolini doorwerken in de Europese en Amerikaanse politiek. De populist Mussolini begreep als weinig anderen de mechanismen van politieke verleiding en politieke agitatie. Volgens Scurati moeten Europeanen het gevecht voor de democratie opnieuw voeren. Voor het te laat is.

De Italiaanse auteur, beroemd door zijn visionaire Mussolini romans, beziet in dit soepel geschreven en urgente pamflet de geschiedenis van het fascisme en populisme. Ondersteund door jarenlang onderzoek naar de wortels van het Italiaanse fascisme trekt hij fascinerende lijnen naar onze tijd. De toekomst is aan ons, zegt hij, maar dat vereist wel onze geschiedenis te kennen. Bestuderen we die niet dan zullen we steeds minder in staat zijn de tekenen van fascisme en populisme te herkennen en er krachtig en adequaat op te reageren.

Nidesh Lawtoo – (Nieuw) Fascisme

Het fascisme leek iets uit een voorbij verleden. Maar het is terug. Nieuwe media maken de weg vrij voor nieuwe vormen van massamanipulatie. Daarin keren elementen van de fascistische mythe terug: hypernationalisme, racisme, seksisme, fallocentrisme, homofobie, islamofobie, autoritarisme, het tot zondebok maken van minderheden, het uitbuiten van de werkende klasse, het ontmantelen van publieke diensten, agressief militarisme, religieuze discriminatie, het opwerpen van grenzen, anti-immigratiebeleid, het ondergeschikt maken van de wetenschap aan de mythe en – nieuw – het ondermijnen van milieu- en klimaatbeleid.

Kunnen we ons immuun maken voor het (nieuwe) fascisme? Nidesh Lawtoo betwijfelt het. Onze rationaliteit is simpelweg niet opgewassen tegen de besmettelijkheid van de mythe. Of we het nu willen of niet: we praten elkaar na (mimesis). En nieuwe media versterken de fascistische boodschap. Toch is er hoop. We kunnen ons bewust worden van ons mimetische gedrag. Als we onszelf doorzien, wordt het mogelijk om de mythe anders te framen en de angel eruit te trekken.

Robin te Slaa – Fascisme. Oorsprong en ideologie

Miljoenen Europeanen geloofden in de vorige eeuw heilig in het fascisme. Deze nieuwe, revolutionair-utopische ideologie en massabeweging bood haar geestdriftige aanhangers grootse idealen om voor te leven, te sterven en te doden. Het fascisme beloofde een nieuwe samenleving, een nieuwe cultuur en zelfs een nieuwe mens. De geschiedenis van de twintigste eeuw kan onmogelijk begrepen worden zonder de ideologie van het fascisme en de oorsprong ervan te bestuderen.

In dit boek onderneemt Robin te Slaa een historische zoektocht naar de oorsprong en ideologie van het fascisme. Deze levert een mozaïek op van fascinerende verhalen: tegendraadse revolutionairen, futuristische kunstenaars, verkondigers van arische ‘god-mensen’, onverbiddelijke sociaaldarwinisten, schuimbekkende antisemieten, antiliberale denkers, völkische ideologen en de meest uiteenlopende fascisten passeren de revue. Onvermijdelijk is ten slotte de vraag in hoeverre het fascisme bezig is aan een comeback.