Opstand van de Rotonde-democratie
Van de Gele hesjes hoort men niet veel meer. Rond het onderwerp is het echter niet stil. Een stoet van sociale wetenschappers en essayisten heeft zich op een aantal vragen over de effecten van de beweging geworpen. In een artikel in het Franse weekblad Marianne van 8-14 februari 2024 over de intellectuele producties in de afgelopen vijf jaar, tel ik twaalf boektitels. Dit is nog maar een selectie van wat uitgekomen is en in de naaste toekomst zal er nog meer verschijnen. De opstand van de rotonde-democratie geeft namelijk veel om te overdenken.
Daarnast lieten de Gele hesjes een schat van informatie aan ‘klaagschriften’ achter (cahiers de doléances). Het zijn ‘schriften’ neergelegd in de stadhuizen, waarin Franse burgers hun bezwaren kwijt kunnen. In de winterperiode van 2019 zijn zo’n kleine 20 000 ‘Cahiers de doléances’ geproduceerd. Met die schat van informatie is niets gedaan, tot vijf jaar later een aantal sociale wetenschappers (hier en daar samen met geïnstrueerde vrijwilligers) de bezwaren van de mensen is gaan uitpluizen.
Wat valt aan deze twee met elkaar samenhangende onderwerpen als voorlopige politiek-sociale lering te trekken die ook voor de Nederlandse politieke situatie van belang is? Zie voor het antwoord hieronder. [ThH]
Opstand van de rotonde-democratie
De revolte van de Gele hesjes inspireert. In Marianne van 8-14 februari 2024 wordt daarvoor gewezen op een keur aan boeken. Het ging om ‘een buitengewone sociale mobilisatie’, volgens de politicoloog Magali Della Sudda (Sciences-Po Bordeaux), die al in november 2018 begon te werken aan de beweging van de Gele hesjes. Zij coördineert een groep wetenschappers over heel Frankrijk verspreid, van sociologie tot filosofie, die een diepgaande studie voorbereid over de beweging.
Het werk, mede gebaseerd op 1500 enquêtes verzameld op de rotondes, geeft al inzicht op iets bijzonders: de beweging werd gedragen door individuen uit alle milieus, inclusief vrouwen en gehandicapte personen, soms met tegengestelde waardenpatronen. Alle milieus dus, met een sociologische uitzondering: de kaders met een salaris boven de 4000 euro per maand.
Dat de revolte dus alleen uit de volksklassen zou voortkomen, laat de leerstelling van drie decennia politieke sociologie vallen. ‘Door deze beweging van een ongekende omvang sinds ‘Mei 68’, heeft men kunnen opmerken dat óók de lagen van de bevolking die men voor gedepolitiseerd hield, in actie kwamen’. ‘Sinds de jaren 1990 wezen al de sociologische studies erop: des te meer mensen plattelanders zijn en in onzekerheid verkeren, des te minder zijn ze gepolitiseerd’, aldus de politicoloog Guillaume Gouges (Universiteit Lyon-II). Dit laatste werd gelogenstraft door de beweging van de Gele hesjes.
Er is wel opgemerkt, dat de Gele hesjes zich als links noch rechts herkennen. Er zijn ‘lezingen’ die spreken over een ‘autonome beweging’ tegen (officiële) organisaties, wat een ‘selectieve affiniteit’ oplevert met de ZAD (zone om te verdedigen). Andersom hebben politieke partijen en vakbonden moeite om de autonomie te accepteren.
De Gele hesjes hebben ook ‘de logica’s van de regering bloot gelegd, als het om gebruik van geweld gaat, enerzijds om de orde te handhaven en anderzijds om de juridische criminalisering van sociale bewegingen’, meent Guillaume Gourges. Het onderdrukken van de revolte van de beweging van de Gele hesjes heeft ertoe geleid dat van vijf actievoerders handen zijn afgerukt en anderen een oog moeten missen. Het overheidsgeweld van de repressie tegen de Gele hesjes is verbijsterend geweest. Ik zou zeggen dat in vergelijking ermee, de actuele boerenopstand met fluwelen handschoenen is aangepakt. Toeval?
Informatieschat van klaagschriften
Vijf jaar na het schrijven van de klaagschriften zijn onderzoekers nu bezig duizenden door burgers op schrift gestelde ‘bezwaren’ te analyseren. Die klaagschriften, ‘Cahiers de doléances’, waren neergelegd in de vele Franse stadhuizen (zie de foto, overgenomen uit het Franse dagblad Le Monde van 19 januari 2024). De burgers hebben daarmee gezorgd voor een lawine van ‘Cahiers’, neergelegd in ongeveer 16 500 stadhuizen. Het gaat om 19 899 ‘Cahiers’ waarin bij elkaar meer dan 200 000 met de hand geschreven bezwaren zijn opgenomen (gegevens ontleend aan de genoemde editie van Le Monde).
De productie van ‘Cahiers de doléances’ heeft plaatsgevonden in het kader van ‘het grote nationale debat’ betreffende de crisis van de rotonde-democratie. Het debat is gelanceerd door de Franse president Emmanuel Macron op 15 januari 2019 als antwoord op de ‘crisis van de Gele hesjes’. Kortom, we hebben van doen met een ‘ontluchtingsventiel’, zoals menig machthebber van welke soort dit opent om stoom af te blazen, dat wil zeggen om de maatschappelijke druk te verminderen. Dat blijkt ook. De hele productie ‘Cahiers’ is in archieven beland. Niemand heeft iets meer vernomen van wat grote delen van de bevolking wilden. Kortom, de balans is nooit opgemaakt. En dat was natuurlijk ook de zorg niet van Macron.
In Nederland maakten we iets dergelijks mee met wat deftig genoemd werd de ‘Brede maatschappelijke discussie’. Het betreft een discussie over een maatschappelijk onderwerp dat ons in de hoedanigheid van ‘bevolking’ allemaal aangaat, met als pretentie dat die discussie ook met de bevolking gevoerd wordt – om de baard van Sinterklaas namelijk. Zo is er in Nederland van 1981-1983, onder leiding van jonkheer De Brauw, een ‘Brede maatschappelijke discussie’ opgezet over het energiebeleid in relatie tot kernenergie. In 1984 luidde het advies van De Brauw aan de regering onder meer om af te zien van de bouw van meer kerncentrales. De regering wilde toen die uitkomst van de discussie naast zich neerleggen, hoewel er een meerderheid was tegen de toepassing van kernenergie. De regering kwam evenwel op haar schrede terug na de kernramp van Tsjernobyl (zie Wikipedia, Online).
Of je het over Frankrijk, Nederland of enig ander land hebt, waar machthebbers op uit zijn, is:
Zonder hen, over hen
Onderzoekers van verschillende studierichtingen zijn in Frankrijk echter de archieven in gedoken. Zij zijn bezig om de bezwaarschriften geschreven in de loop van de winter 2018-2019 te ontrafelen. Nu, vijf jaar later, blijkt dat wat door burgers geschreven is, niet aan actualiteit ingeboet heeft. De crisissen hebben zich gewoon geprolongeerd. Tegelijk blijkt het volgende, zo is in de genoemde editie van Le Monde lezen: uit de bezwaarschriften is op te maken dat de beweging vooral de bejaarde plattelandsbevolking gepolitiseerd heeft, die juist weinig gepolitiseerd heette te zijn.
Wat een van de onderzoekers opvalt in de bezwaarschriften uit het departement Creuse, is de alomtegenwoordigheid van ‘wij’ en ‘hier’, zoals in zinnen: ‘Hier, gaan we dood’, ‘Hier hebben wij niets meer’. Tegelijkertijd komt men een ‘wij’ in de vorm van sociaal bewustzijn tegen en een ‘wij’ als drager van een collectieve plattelands identiteit. Ook ziet men vaak voorbij komen klein/groot: aan de ene kant de grote stedelijke centra, de grote regio’s, groepen, de grote vervuilende ondernemingen; aan de andere kant de kleine communes, de kleine patrons, de kleine pensioenen.
Als thema’s komen de onderzoekers zeer vaak tegen: de mogelijkheid om waardig te leven, de participatie van de burger, de publieke diensten, de belasting, de ecologische transitie. Niet verwonderlijk blijkt een aantal thema’s sterk contextueel gebonden, zoals ‘immigratie’ en ‘veiligheid’ en ‘autosnelweg’ en ‘spoorwegen’. Oververtegenwoordigd zijn thema’s die een programmatische inslag hebben. Burgers blijken niet (politiek) ongeïnteresseerd en zijn geneigd, naast het uiten van hun ongenoegen, om een programma met wenselijke acties mee te geven.
Een aantal onderzoekers, onder wie een taalkundige, heeft een internet forum opgezet. Doel is de belangrijkste thema’s te selecteren naar type plattelands- of stedelijke commune en dan te zien welke thema’s en soorten acties bij elkaar horen. Dit zou informatie kunnen opleveren voor een terugkoppeling naar diverse delen van de bevolking. Het is deze kwestie van terugkoppeling die sterk leeft en waarover een documentaire gaat van Hélène Desplanques, getiteld Les Doléances. Ze gaat daarmee de boer op met als doel: Emmanuel Macron houden aan zijn belofte van toen om de ‘bezwaarschriften’ publiek en toegankelijk te maken in grote oplage.
Een van de bezwaarschriften wordt met de openingszin geciteerd in Le Monde van 19 januari 2024: ‘Mijnheer de President, ik zou graag zien dat u aan mijn dochter uitlegt…’. Ik denk dat het zal blijven bij wat Boudewijn de Groot ooit zong ‘Welterusten meneer de president’ (1966; luister Youtube, Online). Meneer de president heeft zich losgemaakt van het plebs. ‘Zonder hen, over hen’ luidt het eeuwenoude devies van machthebbers, keizer, koning of president.