Surveillance-kapitalisme: de mutatie van het kapitalisme in het digitale tijdperk

(Bewerkte versie. Beeld: Blue Ākāśha/ CC BY-SA 4.0)

Tristan Harris, voormalig designethicus bij Google, vertelt in de documentaire The Social Dilemma dat hij opeens besefte hoe raar het eigenlijk is dat 50 witte gasten in Californië keuzes maken die 2 miljard mensen beïnvloeden. Al deze mensen hebben bepaalde, onbedoelde gedachten, omdat zij bepalen wat jij elke ochtend, middag en avond op je telefoonscherm ziet – als het aan hen ligt, zo vaak mogelijk

Alles is ontworpen om voortdurend naar ons scherm terug te keren, en dat werkt zo goed dat zelfs Harris, die in het Gmail-team zat, verslaafd raakte aan Gmail. Dit bracht hem tot de volgende vraag: waarom is er eigenlijk niemand die zich bezighoudt met het minder verslavend maken van sociale media?

Waarom is er eigenlijk niemand die zich bezighoudt met het minder verslavend maken van sociale media?

Vanuit een ethisch perspectief een logische gedachte, maar het is geen gedachte waar deze techbedrijven mee bezig zijn.

“We zijn de weg kwijt”, dacht Harris bij zichzelf. Hoewel niemand ooit de gevolgen van de opkomst van technologiebedrijven had kunnen voorzien, zijn deze bedrijven nu uitgegroeid tot de rijkste en meest invloedrijke ter wereld. Ze kunnen data over ons verzamelen, data over ons verkopen en ons gedrag beïnvloeden – dat is goud geld waard en maakt hen tot zeer machtige actoren.

Het kapitalisme neemt nieuwe vormen aan, stelt hoogleraar Shoshana Zuboff, een van de meest prominente hedendaagse figuren op het gebied van onderzoek naar de veranderingen binnen het kapitalisme. Zij noemt deze mutatie het surveillance-kapitalisme. Hiermee, stelt ze, ontstaat er ook een nieuwe vorm van ongelijkheid.

De geboorte van een nieuwe markt

Bedrijven zoals Google en Facebook (toen nog geen Meta), zijn de meest succesvolle en rijkste bedrijven aller tijden, vertelt Jaron Lanier, de grondlegger van virtual reality, die ook aan het woord komt in The Social Dilemma.

Het zijn bedrijven die relatief weinig werknemers nodig hebben, ze hebben namelijk een gigantische computer die al het geld binnenhaalt. Maar hoe doet die computer dat? Waar worden die bedrijven voor betaald en door wie? Dat zijn de belangrijke vragen, zegt Lanier.

Want wij zijn het niet die voor ons gebruik van sociale media betalen, vervolgt Aza Raskin, voormalig werknemer bij Firefox en Mozilla Labs, in de documentaire. Hoewel we de platforms wel gebruiken, betalen wij er niet voor.

“Als je niet betaalt voor het product, dan ben je zelf het product”

Wie er wel betalen­? De adverteerders. Zij betalen voor ons gebruik van sociale media, wat hen de klanten maakt. “En wat maakt dat ons?”, vervolgt Raskin, “ons maakt dat de producten. “Als je niet betaalt voor het product, dan ben je zelf het product”, aldus Harris.

“Het is een nieuwe markt, een markt die nooit eerder heeft bestaan”, stelt Zuboff in de documentaire. Adverteerders kopen nu waar ze altijd al van hebben gedroomd: zekerheid. De business van bedrijven zoals Google draait dus om het bieden van zekerheid dat advertenties succesvol zullen zijn.

Om die zekerheid te kunnen garanderen, moeten ze voorspellingen kunnen doen. En om dat te kunnen doen, hebben ze data nodig – heel veel data.

De verzameling van data

Dat is precies waar deze techbedrijven zich op richten: het verzamelen van data, data en nog meer data. Ze verkrijgen deze data door jouw aandacht naar hun platforms te trekken; hoe meer aandacht hoe meer data.

Het doel is dus om zoveel mogelijk van je aandacht te verkrijgen en deze zo lang mogelijk vast te houden. “Hoeveel tijd kunnen we van je krijgen? Hoeveel van je leven kun je ons geven?”, klinkt het in de documentaire.

Hierdoor weten deze bedrijven alles over ons: alles wat je online doet wordt in de gaten gehouden, gemeten en geregistreerd. Elke afbeelding die je bekijkt en hoe lang je deze bekijkt, wordt vastgelegd.

“Hoeveel tijd kunnen we van je krijgen? Hoeveel van je leven kun je ons geven?”

Ze weten wanneer je alleen bent, wanneer je je depressief voelt. Ze weten of je zwanger bent, of je introvert of extravert bent, en zelfs wat voor persoonlijkheid je hebt. Kort gezegd, zegt Zuboff, “ze hebben meer informatie over ons dan ooit voor mogelijk werd gehouden”.

Hoe meer informatie ze hebben, hoe beter ze je in kaart kunnen brengen en kunnen voorspellen. Dit stelt hen in staat om je langer te laten scrollen, en je vaker te laten terugkomen. Hoe langer jij in de digitale wereld verblijft, hoe meer advertenties je te zien krijgt en hoe meer geld zij aan jou verdienen.

Jouw gedrag veranderen

En wat kunnen de bedrijven nog meer doen als ze alles van ons weten? Ze kunnen ons beïnvloeden. Dat is het eigenlijke product dat bedrijven verkopen, stelt Lanier: “de geleidelijke, onmerkbare verandering van gedrag en perceptie.” “De verandering van wat je doet, wat je denkt, wie je bent.”

Een moreel kompas speelt hier geen rol; de markt blijft de markt en bedrijven blijven bedrijven. En hun drijfveer is nog steeds groot geld. Google en Facebook verkopen de data aan degenen die dit grote geld kunnen bieden, zoals bijvoorbeeld het bedrijf Cambridge Analytica.

In The Great Hack is te zien hoe twijfelaars tijdens de Amerikaanse verkiezingen doelgericht werden benaderd met specifiek op hun profiel afgestemde ‘alternatieve feiten’, waardoor ze in een alternatieve realiteit werden gezogen. Hoe dit kon gebeuren? Cambridge Analytica kon gebruik maken van persoonlijke gegevens van miljoenen Facebook-gebruikers.

Cambridge Analytica kon gebruik maken van persoonlijke gegevens van miljoenen Facebook-gebruikers

En dit was niet de enige misleidende campagne waarbij Cambridge Analytica betrokken was. Andere voorbeelden zijn de misleidende campagne rond de Brexit en verkiezingscampagnes in landen zoals Trinidad. Daar zetten ze een zorgvuldig op maat gemaakte campagne op met rebelse retoriek gericht op Afro-Caribische jongeren, om hen te ontmoedigen om te stemmen. De campagne, genaamd “Do so!”, ging viraal en bleek effectief.

Nieuwe vorm van kapitalisme

Kapitalisme heeft een andere vorm aangenomen, zegt Zuboff. In traditioneel kapitalisme wordt rijkdom opgebouwd door goederen zo goedkoop mogelijk te produceren, deze goederen te verkopen en door anderen te laten consumeren, en vervolgens de prijzen op te drijven et cetera. We kennen het riedeltje.

De logica van accumulatie is in dit nieuwe kapitalisme veranderd

Nu is deze logica van accumulatie — de manier waarop welvaart wordt gegenereerd en rijkdom binnen het systeem accumuleert — veranderd. De sleutelvariabele is de introductie van big data en de informatie die nu binnen het systeem wordt verzameld en verwerkt. Dit verandert de onderlinge relaties en creëert nieuwe markten.

Deze vorm van kapitalisme, die sterk leunt op de digitale monitoring van het gedrag van mensen, noemt Zuboff surveillance-kapitalisme. Ze beschouwt het als een economische mutatie die voortkomt uit de verborgen verbinding tussen de “immense krachten van het digitale tijdperk en de radicale onverschilligheid en intrinsieke narcisme van het financiële kapitalisme en zijn neoliberale visie”.

De wetteloze ruimte

Deze verborgen verbinding is uiterst zorgwekkend. Deze vorm van kapitalisme is een ongekende marktvorm die wortelt en gedijt in een wetteloze ruimte, schrijft Zuboff. Of zoals Google/Alphabet-voorzitter Eric Schmidt en zijn medeauteur Jared Cohen in het boek over het digitale tijdperk opmerken: “De online wereld wordt niet werkelijk begrensd door aardse wetten … het is ‘s werelds grootste ongeregeerde ruimte.”

In deze ruimte is er geen overheid die burgers beschermen. Dit is een plek zonder democratische controle door wetten en regelgeving en duidelijke toestemming.

De manier waarop bedrijven onze data verzamelen is onzichtbaar en werkt in het geheim. We geven geen toestemming, begrijpen het niet volledig en ondertekenen geen toestemmingsformulieren voor deze gegevensverzameling. Het overkomt ons gewoon en we kunnen er niet aan ontsnappen.

We zien een ander soort relatie ontstaan binnen het surveillance kapitalisme, een ongelijke relatie. Surveillance kapitalisme creëert een nieuwe vorm van ongelijkheid.

Informatie als macht

Opvallend is dat in deze vorm van kapitalisme niet volledig afscheid neemt van privacyrechten. “Het werk van surveillance lijkt niet gericht op het afschaffen van privacyrechten, maar eerder op het herverdelen ervan”, zo stelt Zuboff.

In plaats van dat veel mensen privacyrechten hebben, zijn deze rechten geconcentreerd binnen het surveillance-regime. Surveillance-kapitalisten beschikken over uitgebreide privacyrechten en dus veel mogelijkheden voor geheimen. Ze gebruiken deze rechten steeds meer om controle uit te oefenen en te bepalen wie keuzevrijheid heeft en wat over hun leven geheim blijft.

In het nieuwe kapitalisme heeft de elite vooral een groter vermogen om hun privacy te beschermen

In een traditionele marxistische kritiek op het kapitalisme heeft de elite, de bourgeoisie, de macht om de productiemiddelen te beheersen en te bezitten. Tegenwoordig lijkt het er echter op dat de elite vooral een groter vermogen heeft om hun privacy te beschermen.

De implicaties hiervan zijn verontrustend, heel erg verontrustend. Het surveillance-kapitalisme is een “nieuw zakelijk frontier dat bestaat uit kennis over realtime gedrag, wat mogelijkheden creëert om gedrag te beïnvloeden en te wijzigen voor winst”, zo stelt Zuboff.

Waar macht in het ‘traditioneel’ kapitalisme geïdentificeerd met het bezit van de productiemiddelen, wordt het nu geïdentificeerd met het bezit van de middelen voor gedragsbeïnvloeding.

We zijn de weg kwijt

“We zijn de weg kwijt”, zei Harris toen hij nog bij Google werkte, maar het lijkt alsof de bedrijven perfect weten welke koers ze bevaren.

Terwijl wij blijven doorscrollen, en foto’s blijven liken, verzamelen Google en Meta onze informatie. Zij verzamelen niet alleen gegevens en kapitaal, maar ook beslissingsrechten over ons gedrag en onze keuzes. Zonder dat we echt begrijpen wat er aan de hand is, zonder dat de overheid ons beschermt, worden onze rechten geschonden.

Wij zijn het die de weg kwijt zijn, we zijn verdwaald in een wetteloze digitale wereld zonder democratische controle, zonder wetten en regelgeving, zonder duidelijke toestemming.

Het is tijd dat daar verandering in komt, en dat de koers van deze techbedrijven wordt gecorrigeerd en gedemocratiseerd