“De dag waarop zij de democratie begroeven.”

(De vertaling van het invertview is oorspronkelijk verschenen bij solidariteit.nl. Foto Varoufakis en Dijsselbloem EU Council Eurozone/Flickr)

Kort voor mijn vertrek belt Varoufakis. Het gesprek zal in Athene moeten plaatsvinden. Het zijn “moeilijke en stressvolle tijden”. Vergaderingen, conferenties en met spoed bijeengeroepen parlementaire debatten laten heel weinig tijd over. Hij vraagt voor een ongestoorde ontmoeting bij hem thuis te komen. Het werden bijna drie dagen. Soms waren de gesprekken laat in de nacht, of vroeg in de ochtend en af en toe tijdens de lunch in een restaurant of in de keuken.

Vazalstaat

Er waart een spook door Europa, meneer Varoufakis, het spook van Syriza. De machten van het oude Europa sluiten zich aaneen in een poging dit schrikbeeld te bezweren. De alliantie wordt gevormd door de Trojka en de Eurogroep. Bondskanselier Merkel, haar minister van Financiën Wolfgang Schäuble, de leider van de SPD Sigmar Gabriel, de regering van Finland en de beleggers van Goldman Sachs.

Ik kan het niet helpen dat ik moet lachen om het feit dat iemand uit Duitsland, een land waarvan de regering zich zo inspant ons te kwellen, komt met een variatie op Marx’ Communistisch Manifest. Natuurlijk is het een kwalijke benadering om Syriza te vergelijken met het communisme. Dat is wat onze vijanden doen om ons in diskrediet te brengen.

Dat is niet meer nodig nu het schrikbeeld van Syriza getemd en vernederd is.

Dat is een manier om ernaar te kijken.

U hebt de voorwaarden van de Eurogroep aanvaard, waaronder bezuinigingen op de pensioenen en een drastische verhoging van de btw – zaken waar u jarenlang fel tegen was.

Zo is het. En ik ben er nog steeds tegen. Tijdens mijn tijd in de regering streed ik tegen dit zogenaamde reddingspakket. Het zal nog meer ellende brengen, zeker geen economische groei. Maar ik zou niet willen spreken van een nederlaag of volksmisleiding. Misschien is het nog erger en hebben wij ons zelf bedrogen.

Ik heb een foto meegenomen. Hierop is Wolfgang Schäuble te zien en de voorzitter van de Eurogroep, Jeroen Dijsselbloem. Kort nadat de eerste minister, Alexis Tsipras, het hulppakket aanvaardde.

Het is geen hulppakket, het is een dictaat. Laat me de foto eens zien. Mijn God! Die heb ik nooit eerder gezien. Hier moet ik een foto van maken. Het is ongelooflijk hoe blij ze eruit zien! Dat was op maandag 13 juli. Griekenland hangt aan de galg en zij vieren de grootste aanval op de Europese democratie sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog. Ze lachen, terwijl ze de waarden, de idealen en de principes van de democratie begraven.

Dit gaat wel ver wat u nu zegt. Het gaat over een reddingspakket …

Nee!

… over hulp voor uw land! Miljarden en miljarden euro’s worden in de Griekse economie gepompt.

Laat ons met rust met jullie hulp die ons alleen maar tot eeuwige slavernij dwingt! Feitelijk wordt Griekenland met dit reddingspakket een protectoraat, een vazalstaat. De Eurogroep heeft absoluut geen democratische legitimatie, het is eigenlijk een informeel forum zonder bevoegdheden dat aan volkeren bevelen uitdeelt, zonder enige controle. Ze willen onderdanen die het hoofd buigen, deemoedig zijn. Ze nemen beslissingen over leven en dood. Toen de Eurogroep gevormd werd, stierf de democratie Wie heeft het voor het zeggen in Europa? De banken? De mensen?

Het Griekse volk stemde voor Syriza.

En dat is precies het probleem. Ik sprak een keer met de voormalige Amerikaanse minister van Financiën, Larry Summers. Hij zei: “Yanis, je hebt een enorme strategische fout gemaakt.” Welke dan? “Jullie hebben de verkiezingen gewonnen.” De woede tegen Syriza was vanaf het begin heel groot, want we stelden een programma ter discussie dat al jaren geldt als de heersende, onbetwiste doctrine in Europa: soberheid. Een bezuinigingspolitiek die faalt, maar onze bevolking systematisch verarmt. En hopeloos maakt. De jeugd. De ouderen. We maken een epidemische explosie door van zelfmoorden, de kindersterfte stijgt. We praten over een economische en mentale ineenstorting van een volk. Wat wij beleven is de totale triomf van het neoliberalisme. Het einde van de menselijkheid.

Wanneer dat zo is, wat bezielde dan in hemelsnaam uw vriend Tsipras om met deze voorwaarden akkoord te gaan?

Maar wat had hij kunnen doen?

Nee zeggen.
Meneer Varoufakis, ik was kort geleden bij het parlementsgebouw. Daar demonstreerden duizenden mensen tegen u en de regering. Ze waren vertwijfeld, verbitterd en teleurgesteld.

Hebt u ook tegen mij gedemonstreerd? Dat kan ik moeilijk geloven, want ik ben immers ook tegen het opgelegde bezuinigingspakket.
Overigens, het was ondraaglijk voor Alexis. Ze hielden een pistool tegen zijn hoofd – en dat is geen goede onderhandelingspositie. Hoe kan je vrij beslissen, wanneer klip en klaar gezegd wordt: “Wanneer je niet instemt, blijven de banken gesloten. Wij zullen jullie verpletteren.” Tsipras, de chef van de regering moet aan de renteniers denken die geld nodig hebben en aan de vele mensen die verder in de armoede wegzakken of zelfs verhongeren.

Oorlog

Jullie startten je verkiezingscampagne met veel tamtam. De slogan was “Hoop is aanstaande”.

Ja.

En de mensen geloofden jullie.

De situatie was zo wanhopig dat de mensen voor ons kozen. Ondanks de brutale propaganda in de oligarchische media. Eind 2014, kort voor de verkiezingen, heette het dat het herstel gekomen was. Maar die opleving was slechts een wonder van de statistieken, het had niets met de werkelijkheid te maken. De mensen wisten heel goed dat ze niet beter af waren. Ze wisten dat het allemaal leugens waren. Alles was al vijf jaar lang gezegd. Zij stemden voor ons, hoewel voor die tijd door de media een stemming van hel en verdoemenis was gecreëerd. Een regering die regeert, dat was niet eerder voor gekomen. Kort voor de verkiezingen veroorzaakte ze nog een politiek gemotiveerde run op de banken met als boodschap: wanneer uw stem naar Syriza gaat, zijn we onherroepelijk verloren.

Maar dan, zes maanden geleden, stond de triomfantelijke winnaar van de verkiezingen voor zijn aanhangers, hij danste, zong en riep: “Voor Griekenland begint een nieuw hoofdstuk! Wij laten de destructieve bezuinigingspolitiek achter ons”.

Ja, dat was de droom en de hoop.

En nu is de droom veranderd in een nachtmerrie.

Ja.

Wat ik niet begrijp, is dat jullie een referendum organiseerden over de voorwaarden van de steun. Je wint het referendum overtuigend, maar dan …

Wat dan?

Dan doet uw regering die zo toegewijd is aan de mensen, precies wat de mensen niet willen: buigen voor Brussel.

De draai die Tsipras heeft gemaakt was, hoe moet ik het zeggen, opmerkelijk. Ik heb de afgelopen maanden veel ervaringen opgedaan, veel meer dan ik ooit zou willen. Eén van de beste dingen die mij overkwam, was een bijeenkomst twee dagen voor het referendum. Ik hield een toespraak voor duizenden mensen en de sfeer was geweldig en gaf mij enorm veel energie. Met die stemming ging ik als op een wolk naar het regeringsgebouw. Daar heerste een totaal andere sfeer. Bijna iedereen was gedeprimeerd. Het voelde bijna alsof ze hoopten op een ‘ja uitslag’ van het referendum – als een vluchtweg uit hun bestuurlijke verantwoordelijkheden. Ze hadden hun vechtlust volledig verloren. Dat hebben ze eind juni ook in Brussel geroken. En wanneer vervolgens Tsipras bezweek onder het dictaat, ja dat was voor mij het droevigste moment.

Op één of andere manier meneer Varoufakis klinkt veel van wat u mij vertelt heel naïef. U moet toch geweten hebben dat er krachten aan het werk waren die popelden om u politiek uit te schakelen en maar al te graag Griekenland uit de Eurozone wilden gooien.

Natuurlijk. Dat is wat Schäuble me vanaf het begin vertelde. Vanaf januari zijn we begonnen in een vechtkabinet, met vijf à zes personen die zich bezighielden met een Grexit scenario. We moesten alle opties in overweging nemen, tenslotte stonden we met onze rug tegen de muur. Wat is het volgende dat zal gebeuren? Ik heb altijd geprobeerd om een stap verder te denken dan onze tegenspelers. Voor mij was het duidelijk dat ze vroeg of laat onze banken zouden sluiten, om ons te chanteren en in te stemmen met een resultaat dat niet kan functioneren.

U praat alsof u in oorlog was.

Het was een oorlog. En het is nog steeds een oorlog. Een financiële oorlog. Maar de doelen zijn als bij een militaire verovering. Tegenwoordig heb je geen tanks nodig om iemand te verslaan. U hebt uw banken.

U spreekt als een klassenstrijder van de oude school.

Ach wat! Wij zijn in het jaar 2015, maar het is, en dat is het tragische als Brechts Dreigroschenroman: “De dagen van ruw geweld zijn voorbij. U hoeft niet langer moordenaars te sturen, als u het gewoon met een deurwaarder af kan.”

Reddingsoperatie banken

U wilde een hacker gebruiken om de belangrijkste belastingdienst binnen te dringen en een parallel banksysteem op te zetten. U wilde bij de fondsen van de centrale bank komen om de pensioenen te betalen, u wilde …

Wat?! We hebben zelfs nog nooit gedroomd van een inbraak. Wij zijn geen avonturiers! Wij hebben wel in dit oorlogskabinet alle mogelijke scenario’s langsgelopen, doorgespeeld en daarna verworpen.

Wat dan bijvoorbeeld? Zoiets als de invoering van een parallelle munt?

Ja. Dat is tenslotte een onderwerp waarop mijn academische carrière rust. Maar de invoering van een parallelle munt is niet gemakkelijk, het kan niet overhaast worden uitgevoerd. Je moet over allerlei bronnen beschikken en over kennis. De vraag is of die momenteel aanwezig zijn in Griekenland. Deze ingevingen van de verbeelding waren altijd gericht op de versterking van onze onderhandelingspositie. Het was me duidelijk dat ze vroeg of laat onze banken zouden sluiten om ons te chanteren. Voor mij zou dat een daad van agressie en vijandigheid zijn geweest. Een oorlogsdaad.

Dit verenigd Europa en de euro zijn gecreëerd om de naties van dit continent die zo vaak in oorlog zijn geweest, een vreedzame toekomst te bieden.

Het is fascinerend om een Europa van diverse culturen en talen te zien samenkomen. Maar het is tragisch om te zien dat landen weer uiteen worden gedreven door deze gemeenschappelijke munt.

Op posters in Athene is Merkel met een Hitler snor te zien, in kranten stonden karikaturen met eenzelfde snor voor Schäuble die handgranaten op de Akropolis gooit.

Klopt. En ik heb mij altijd tegen deze domme en gevaarlijke stereotypen verzet en verwante anderen daarin gesteund.

Het is nu eenmaal zo, er is geen ontkomen aan: veel Duitsers vinden het moeilijk om hun woede te onderdrukken. Wij gooien voortdurend meer en meer miljarden euro’s naar de Grieken, en alles wat ze doen is luieren in de zon en zich vermaken.

Ik weet het. Maar alles begon met een leugen.

Ik ben benieuwd naar uw reactie.

In 2008 heeft de Griekse regering onder Karolos Papoulias een wetsvoorstel aangenomen dat de overheid in staat stelde om in een keer 28 miljard euro te besteden. Hiervan is niets naar de gepensioneerden, de ambtenaren of de arbeiders gegaan. Het betrof een gigantisch reddingsprogramma voor de banken. Het gevolg was dat de staatsschuld explodeerde. Alle herstelprogramma’s die sindsdien voor Griekenland zijn gelanceerd, waren reddingsoperaties voor de banken.

Even een moment, ik …

Laat mij dit even afronden! De koppen in de kranten beweren altijd: “Meer financiële steun voor de Grieken”, of: “Nieuwe geldinjecties voor Athene.” In plaats daarvan moet gelezen worden: “Banken krijgen opnieuw geld van de belastingbetaler.” Het is niets anders dan hulp voor BNP Paribas, Société Générale en Deutsche Bank.

Onlangs heeft de leider van de Duitse Sociaal-Democratische Partij, Sigmar Gabriel, gezegd: “We zullen niet toestaan dat de overtrokken verkiezingsbeloften van een ten dele communistische regering betaald worden door de Duitse werkgevers en hun families.”

Als u wist hoe ik Gabriel heb meegemaakt, dan zou u zich voor hem schamen.

U spreekt in raadsels.

Het volgende kan ik hierover zeggen. We hadden begin dit jaar een heel lang gesprek in zijn kantoor in Berlijn. Het was als broers onder elkaar. Er was geen flauw vermoeden van enig verschil van mening. Het was fantastisch, net alsof ik sprak met een lid van Syriza. Een kameraad. En dan, kort daarna, begon hij ons te belasteren. Ongelooflijk. Wat bedoelt hij met “overdreven verkiezingsbeloftes”? We hebben gezegd te willen zorgen voor hen die het slechtste af zijn.

En zelfs daarin heeft u gefaald.

Pardon?

In het beste geval gaf u de armen een fooi ter waarde van 200 miljoen euro. Daarentegen gaf u de rijken tientallen miljarden via fiscale vergoedingen. U raakte het vermogen van de kerk niet eens aan. Zelfs niet de ongeveer 200 miljard euro die op Zwitserse of andere buitenlandse rekeningen staan. Dat zou ik een mislukking noemen?

Onzin, wie dat zegt, liegt of is verkeerd geïnformeerd. We hebben geprobeerd een nood voedselprogramma voor de armen door te voeren, maar dat werd door de trojka afgekeurd. We hebben geprobeerd om actie te ondernemen tegen de rijken, de oligarchen en de haaien – ook dat werd afgewezen. Ik heb bij deze vraagstukken aan mijn gesprekspartners in Berlijn, Brussel en Parijs om hulp gevraagd. Maar die kwam niet. In plaats daarvan stelde de Eurogroep zonder pardon dat we niets op eigen initiatief mochten doen. Ze zouden ons straffen. We hebben geen kans gehad. Ze wilden ons te grazen nemen. Toen we toch actie ondernamen tegen de oligarchen heeft de Trojka hen gewoon beschermd.

Dat heb ik nog nooit gehoord. Als wat u zegt waar is, dan …

Wat bedoelt u, “als wat u zegt waar is?” Het is de waarheid. Vanaf het begin was het de bedoeling om onze regering op te blazen of omver te werpen.

U hebt het over een land in Europa in de 21ste eeuw?

Ja. Ik had enkele verwachtingen, toen ik voor het eerst de politiek in ging. Verrast was ik echter over hoe weinig het begrip democratie betekent voor de belangrijkste spelers. Hoe onverschillig ze staan tegenover de concrete gevolgen van hun politiek die honderdduizenden, nee miljoenen laat verpauperen. Toen ik deze kwestie in de Eurogroep aan de orde wilde stellen, snauwde Dijsselbloem en zei: “Daar praten we niet over. Dat is te politiek!” Zij willen hun verdomde structuren behouden. Het gaat hun in werkelijkheid niet om economie, ook niet om vooruitgang – en helemaal niet om mensen. Die spelen geen rol.

U klinkt verbitterd.

Nee. Hoewel ik het wel zou moeten zijn. Gedurende deze eurocrisis is de vraag niet of de structuur van de eurozone de reden is van de algehele instabiliteit. Dat de landen met een overschot in het keurslijf gedwongen zijn van een gemeenschappelijke munt met importerende landen. Nee, alles wordt herleid tot de luie Méditerranen die boven hun stand hebben geleefd. Ze zouden als hardwerkende en zuinige Duitsers moeten zijn. Dat is de mantra.

En wat is daar mis mee?

Het draait allemaal om de machtsverhoudingen. Wie was verantwoordelijk voor de toekenning van al die leningen? De BMW Bank, de Mercedes-Benz Bank. Aanschaffen! Genieten! Hier is een lening, je hebt geen eigen geld nodig! Maar elke roekeloze lener wordt geconfronteerd met een meedogenloze geldschieter. De bankiers waren zich volledig bewust van de enorme gok die zij namen, maar ze werden gedreven door moedwillige hebzucht.

Dorst naar vrijheid

In de afgelopen vijf jaar zijn honderden deskundigen, economen en politici druk bezig geweest met het oplappen van de Griekse crisis. Herhaaldelijk volgde de belofte dat vooruitgang op komst was. Maar de situatie is erger dan ooit.

De fundamentele vraag blijft of de machthebbers echt zijn geïnteresseerd in het beëindigen van deze crisis.

Pardon?

Deze crisis van de eeuw is te goed om onbenut te laten. Direct in het begin vertelde Schäuble me dat we ons niet langer een verzorgingsstaat kunnen veroorloven, we zouden naar een streng Europa moeten. In die zin willen zij onbeschaamd profiteren van de humanitaire ramp. Dankzij de crisis kunnen ze de pijnlijke maatregelen uitvoeren: loonsverlagingen, verslechteringen van pensioenen, privatiseringen – via verkiezingen zouden ze daar nooit de stemmen voor hebben gewonnen.

Er is gezegd dat u tijdens de onderhandelingen een gokker, een avonturier bent geweest. Een tijd verspiller.

Ja, zo heet dat. Het was psychologische oorlogsvoering op alle niveaus. Als ik een vertrouwelijk gesprek had met Dijsselbloem of Schäuble, dan kon ik er zeker van zijn dat de details daarvan binnen tien minuten op internet stonden. In een zodanig verminkte vorm dat die voor mij zeer schadelijk was. Die twee hebben bovendien een rechtstreekse lijn met de zogenaamde kwaliteitspers.

U bent een complotdenker.

Nee. Ik weet heel goed waarover ik praat.

Maar een dermate betweter dat dit mensen op de zenuwen werkt – Varoufakis, de briljante professor.

Oh, dat is onzin. Maar de Eurogroep is de plaats waar de toekomst van Europa wordt bepaald, waar de beslissingen worden genomen die het leven van miljoenen mensen beïnvloeden. Waar, als het daar niet is, moeten we dan de discussies voeren? Overigens in deze Eurogroep is zo goed als geen kennis van de economie aanwezig.

Bent u ooit in één van de bijeenkomsten ontploft?

Nee, ik bleef altijd kalm. Het gaat er agressief, grof, eigenlijk ongemanierd aan toe. Schäuble kan exploderen en bijtend zijn. Ik heb een keer meegemaakt hoe hij de chef van de Eurogroep, Dijsselbloem, op zijn nummer zette en de voorzitter van de Europese Centrale Bank Mario Draghi de maat nam. Niet bepaald netjes.

Begrijpt u dat met deze woorden de politieke onafhankelijkheid van Draghi ter discussie stelt?

Ik schets slechts wat ik heb waargenomen en hoe Schäuble zich kan gedragen. Hij was tegen mij altijd vriendelijk. Ik denk dat hij mijn deskundigheid waardeert. Hij weet precies wat hij wil en hij zegt wat hij denkt. Hij staat voor een autoritair Europa met veel minder collectieve voorzieningen. Op een gegeven moment kwamen we op het punt dat ik hem vertelde dat we waren gekozen om een ander beleid uit te voeren. Hij zei alleen dat de verdragen moesten worden nageleefd. Regels die niet veranderd kunnen worden. Ik vroeg hem, in verband met het systematisch negeren van de wil van het electoraat, of het niet eerlijker zou zijn om in een democratie de schulden op te schorten van de landen die hierdoor geteisterd worden. Hier gaf hij mij geen antwoord op.

Heeft u de dag berouwd dat u de politiek in ging?

Ja en nee. Ik ben altijd al politiek georiënteerd geweest, dat heeft ook te maken met mijn familie. Mijn vader bracht vier jaar door in een gevangenkamp tijdens de burgeroorlog, omdat hij weigerde de communisten af te vallen. Hij was een liberaal, opgevoed in de geest van de Franse Revolutie. Rousseau, Voltaire, dat waren zijn goden; vrijheid van geest dat was belangrijk voor hem. Mijn vader, de vriendelijkste persoon op aarde, werd zwaar gefolterd, keer op keer. Toen hij in 1949 thuis kwam, was hij een skelet. Een oom van mij die ik vaak bezocht, werd gevangen genomen en ter dood veroordeeld in de tijd van de junta. Dit soort ervaringen politiseren je. Wilt u horen hoe gek deze wereld is?

Ik luister.

Mijn moeder was gewend om alle linkse mensen te haten. In die tijd was ze lid van een rechts-radicale terroristische organisatie. Eén van haar taken was het bespioneren van mijn vader als leider van de Atheense studentenorganisatie. Dat is hoe ze elkaar kennen.

Inderdaad gek.

Zo is het. Er is nog iets anders dat mij politiseerde. Mijn moeder sprak heel goed Duits. Toen ik drie jaar oud was, begon ik ook Duits te leren. Vanaf mijn zesde jaar, tijdens de zeven jaar durende militaire dictatuur, verborg ik mij onder de dekens met mijn ouders en luisterden wij om acht of negen uur ’s avonds in het geheim naar uitzendingen van de Deutsche radio. Het was onze link naar de vrijheid. Zo leerde ik voor het eerst over Willy Brandt. Tijdens de sombere jaren van de junta, gingen we elke zomer op vakantie naar Zuid-Duitsland en Oostenrijk. Dat was een korte ontsnapping uit de dictatuur. Zo ben ik altijd met politiek in aanraking geweest. Toen de crisis in Griekenland in 2010 echt tot een hoogtepunt kwam, ben ik direct betrokken geraakt door het schrijven van artikelen en opiniestukken.

Hoe zag uw eerste werkdag eruit?

Ik ging naar het ministerie en iedereen was verdwenen, afgezien van een paar secretaresses. Er waren geen laptops, geen internet, niets. Mijn voorgangers hadden alles meegenomen. Dus ik zat daar alleen met mijn rugzak en de computer die ik mee had gebracht.

Ook dat is gek.

Vervolgens ben ik overgegaan tot het opbouwen van een klein, jong en zeer gemotiveerd team. Tijdens de eerste paar vergaderingen met de Trojka bestond het uit zes personen. Tegenover ons zaten ministers die ons land wilden opdelen en verkopen aan beleggers. En elk van hen werd ondersteund door een apparaat, oplopend tot duizend personen.

Hebt u de dag vervloekt dat u Tsipras beloofde om één van zijn ministers te worden?

Nee, dat deed ik niet. Ik vond dat ik ‘ja’ moest zeggen. Het was mijn plicht.

En u bent totaal mislukt.

Dat geloof ik niet. Ik ben even in staat ben geweest om veel mensen te laten zien dat er alternatieven zijn om voor deze harteloze en verkeerde bezuinigingspolitiek.

U bent een voorstander van de speltheorie. Maar Schäuble als oude pragmaticus, heeft u volledig overklast.

In dit spel was ik naakt, terwijl hij een zwaar bewapende gladiator was. Je kan zo slim zijn als je wilt, maar als je tegenstander in een tank zit en jij naar het kanon staart, dan helpen de sterkste argumenten niet meer. Schäuble vertegenwoordigt Duitsland en Duitsland is Europa’s krachtpatser. Dat is de essentie van zijn argumenten. Geen wijsheid.

Gelooft u dat u uw stempel heeft gedrukt op de geschiedenis van de Griekse politiek?

De tijd zal het leren. Geschiedenis gaat verder. Wat zal er verder gebeuren? Komen er nieuwe verkiezingen? Ik denk dat het onvermijdelijk is. Zal Syriza in stukken uiteenvallen? Zal het eindigen in onrust? Of alleen in stille wanhoop? Alles is mogelijk – omdat te veel mensen ontgoocheld zijn.

U klinkt wanhopig

Ik ben nooit wanhopig. Ik weet dat veel mensen moed hebben geput uit mijn politiek. Toen de Sovjet tanks de Praagse Lente verpletterden, hebben zij niet de dorst naar vrijheid van de mensen kunnen vernietigen. De strijd gaat door. Onlangs bezocht ik Duitsland en talloze mensen benaderden mij op straat, zij zeiden: “Je hebt ons de moed gegeven om te geloven dat een beter Europa mogelijk is.”

—————–

(*1) Van dit artikel zijn twee (digitale) versies in het Duitse weekblad Stern verschenen, 30 juli 2015, www.stern.de – De oorspronkelijke Duitse: “Der Tag, an dem sie die Demokratie beerdigten” en de kortere Engelse “They bury the values of democracy”. Hier een combinatie; vertaling/bewerking: Roland Siebe. (terug)