Het gevaarlijke simplisme van de apocalyptische blik

In zijn column Islamofascistische overwinningsroes (NRC 18 augustus jl.) stelt Afshin Ellian dat Iran een serieus gevaar is voor Israël en de rest van de wereld. De oorzaken zoekt hij primair in de apocalyptische inslag van de Islam. Ellian staat daarin niet alleen. De bekende oriëntalist Bernard Lewis heeft op 8 augustus jl. in een vergelijkbaar betoog in The Wall Street Journal uitvoerig uiteengezet waarom hij gelooft dat de islamitische republiek daadwerkelijk om religieuze redenen een nucleaire aanval op Israël zal uitvoeren. Maar – is deze visie niet even reductionistisch als gevaarlijk? Een correcte analyse zal veel dieper moeten gaan en moet zich rekenschap geven van de waaier aan agenda’s (ook van Amerika, Rusland, China…) die het conflict aldaar zo acuut maken. Niet dat daar hier de plaats voor is. Hier wil ik stelling nemen tegen de te simplistische werkelijkheidsvisie van Ellian.

Zowel Lewis als Ellian geloven de overheidspropaganda – uiteenlopend van schoolboeken tot presidentstoespraken – op haar woord. Het huidige Iraanse regime beschikt inderdaad over een enorme propagandamachine en weet die perfect te gebruiken. Net als elke andere dictatuur wint het op deze manier zijn zieltjes. Maar of we daarmee óók de buitenlandse politiek van Iran kunnen verklaren dan wel voorspellen? Retoriek en realiteit zijn twee.

Volgens een ‘deskundige fundamentalist’ die Ellian in zijn column citeert, is het succes van Hezbollah de ‘dominante martelarenvisie’, en dat is een van de hoofdbestanddelen van de apocalyptiek die de wereld zou bedreigen. Ellian vertaalt dat vrij in “…(Hezbollah) geeft niks om mensenlevens….” Martelaarschap moet absoluut niet worden verheerlijkt, maar we moeten ons realiseren dat het vaak een extreme reactie van de zwakkere is, en uit nood geboren. Wie hoop heeft, een toekomst ziet voor zichzelf, voor zijn land en volk, die kiest niet voor de dood.

Ellian noemt voorts de vrijdagsgebedspreker van Teheran die Israël dreigde met Irans lange afstandsraketten. De context laat hij echter achterwege: in Iran wordt op dit moment ernstig rekening gehouden met de mogelijkheid van luchtaanvallen van Israël op (nucleaire installaties van) Iran. En premier Olmert heeft meermaals laten weten “het probleem rondom Iran zelf ter hand te zullen nemen, mocht de internationale gemeenschap niet daadkrachtig optreden”. It takes two to tango. Wanneer Israëls raketten Iran kunnen bereiken, waarom dan niet die van Iran Israël? Is hier geen sprake van even angstige als ferme oorlogsretoriek, die wij kennen uit de Koude Oorlog? En de inderdaad onsmakelijke uitspraken van president Ahmadinejad jegens Israël zijn mijns inziens primair bedoeld voor de islamitische wereld, waar de haat tegen (de bezettingspolitiek van) Israël ongekend groot is. Ahmadinejad probeert hiermee vooral zichzelf te profileren.

Zo bezien is Ellians gesignaleerde apocalyptiek vooral een vorm – de vorm die de vrees van Iran en zijn regime voor de boze buitenwereld aanneemt, en die er tegelijkertijd voor zorgt dat de repressie en onderdrukking naar binnen toe gelegitimeerd worden. De ‘Grote’ en de ‘Kleine Satan’ (Amerika en Israël) zijn nuttige vijanden.

Men moet de huidige crisis zien tegen de historische en politieke achtergrond van het Midden-Oosten. Vanwege zijn ligging en de grote gas- en olievoorraden is Iran geopolitiek van onschatbare waarde. En het is sinds de revolutie van 1979 niet populair geweest bij de VS, die met ondemocratische maar pro-westerse landen als Saoedi-Arabië nooit een probleem hebben gehad. Voor Iran vormen de militaire aanwezigheid van de VS in Irak, Afghanistan en verschillende voormalige Sovjetstaten, en de mogelijkheid van een aanval vanuit Israël een heuse dreiging, waartegen het bewind zich teweer wil stellen.
Ontegenzeglijk verscherpt het huidige bewind in Teheran de crisis. Ahmadinejad, die zijn verkiezingssucces voornamelijk te danken had aan zijn economische beloftes – hij wilde armoede aanpakken, werkloosheid te lijf gaan en de kloof tussen rijk en arm verkleinen – geniet zeer weinig populariteit, nu blijkt dat zijn populistische beloftes vooral gebakken lucht zijn. Hij heeft na zijn benoeming weliswaar pensioenen en salarissen van ( o.a.) overheidsambtenaren verhoogd, maar de inflatie heeft de verhoging inmiddels ruimschoots ingehaald. De huidige crisis is voor Ahmadinejad dus een geschenk uit de hemel: hij wordt ontlast van het inlossen van zijn verkiezingsbeloftes en kan elk ander geluid in het land het zwijgen opleggen.

De onvrede in Iran is groot, maar veel ruimte voor serieuze oppositie is er niet. Na het aannemen van de resolutie in de Veiligheidsraad verslechterde de sfeer merkbaar. De zedenpolitie was weer prominent aanwezig en Shargh , de grootste hervormingsgezinde krant, ontving een waarschuwing wegens ‘…het beledigen van religieuze en politieke figuren…’ Waarmee de weg naar sluiting van deze krant lijkt te zijn geopend.

Wie de crisis in het Midden-Oosten in een eenzijdig theologisch denkkader als de apocalyptiek probeert te plaatsen, doet de werkelijkheid onrecht en draagt, ongewild of niet, bij tot een geestelijk klimaat, waarin een volgende oorlog in het Midden-Oosten als onvermijdelijk gezien zal worden. De realiteit van het Midden-Oosten is complexer en voor Iran houdt dat concreet in dat het voortduren en escaleren van de crisis het gruwelbewind van Ahmadinejad steeds steviger in het zadel houdt. Daar is niemand bij gebaat. Ellian niet. Ik niet. De wereld niet.

Aanvulling:

Behnam Taebi is actief medewerker van de campagne Geen oorlog Tegen Iran. Eerder werd met zijn inbreng een informatieavond gehouden in het kader van het Amsterdamse Broeinest-programma

(Dit artikel was oorspronkelijk op GlobalInfo gepubliceerd door Behnam Taebi.)