Maffiose Bourgeoisie En De Neoliberale Maatschappij

(Oorspronkelijk verschenen op Libertaire Orde)

Het focus is hier: overheersing van mensen. Het betreft een overheersing waartegen zij zich niet kunnen verweren, zodat een overwegend gevoel van machteloosheid ontstaat. De moderne, neoliberale maatschappij loopt daarvan over. De ‘misdadigers’ hebben domicilie gekozen in allerlei instituties, zowel bij de overheid (ministeries, zelfstandige bestuursorganen) als de geprivatiseerde ‘publieke functies’ (denk aan energieproducenten en netbeheerders; zorgverleners; farmaceutische en agro-chemieconcerns), het multinationale bedrijfsleven en bankwezen. Al deze instituties leggen hun wil op, hanteren chantagetechnieken en afpersingsmethodes, stellen mensen voor voldongen feiten. In dat perspectief is het niet zo vreemd dat woordverbindingen ontstaan als betonmaffia, medische maffia, ecomaffia, farmaceutische maffia, spaarmaffia.

Het voorgaande gebruik van de term maffia is vooral retorisch. Het verwijst wel naar het criminologisch bepaalde begrip, maar valt er niet mee samen. De Franse politicoloog Fabrice Rizzoli, docent aan een van de Parijse universiteiten, specialist in georganiseerde misdaad en maffia, schreef over deze vorm van maffia een handzame tekst, getiteld La mafia de A à Z (De maffia van A tot Z), met als ondertitel Georganiseerde misdaad, maffia’s, antimaffia in 160 gerelateerde omschrijvingen.

Maffia?

Rizzoli heeft geen ingewikkeld boek geschreven over de maffia. Na een inleiding op het onderwerp volgen 160 in alfabetische volgorde opgenomen omschrijvingen van relevante termen binnen de maffiadiscussie. Het begint met (A): accumulatie van illegaal verworven kapitaal en eindigt met (Z): zoomaffia (‘zoo’ van ‘dierentuin’; de maffia die zich bezighoudt met de handel in levende en dode dieren). Voor het gemak is achterin het boek een woordenlijst opgenomen, zodat men kan zoeken naar direct gerelateerde items als kadaver (cadavre), Camorra, racket maar ook naar items als democratie, mondialisering en santé (gezondheid). Het is ongelooflijk hoeveel termen er matchen met maffia… Neen, spaarmaffia vond ik niet terug, maar het is wellicht een uitsluitende Nederlandse vorm van afpersing. Wat is het geval?

De Nederlandse belastingdienst vormt een club die in opdracht van de regering, aan afpersing doet en opereert als een ‘spaarmaffia’. Het is een term die ik hoorde gebruiken toen het onderwerp vermogensrendementsheffing bij Nieuwsuur aan de orde was (26 februari 2016). Het gaat om een belastingheffing van 4% op spaargeld. Het is al jaren zo dat een gewone spaarder geen 4% rente meer van zijn geld krijgt. Toch blijft de overheid (de regering) doen alsof dat wel het geval is en verplicht de spaarder tot afdracht van een deel van zijn gespaarde geld. Dat is onder afpersing te rangschikken… Het uitvoeringsorgaan verwierf daarmee als naam ‘spaarmaffia’.

Maffiose bourgeoisie

Rizzoli maakt duidelijk dat de term maffia een complexe en machtige criminaliteit dekt. Ze is onder de ‘geopolitiek’ te rangschikken, waaronder de bestudering wordt verstaan van de interactie tussen gebied, politieke actoren en hun doelen en strategie. Degene die zich met die studie bezighoudt moet multidisciplinair kunnen denken (het is dus niet een terrein voor uitsluitend strafrechtsdeskundigen). De geopolitieke aanpak opent de mogelijkheid om ogenschijnlijk geïsoleerde feiten met elkaar te verbinden, deze op een rationele manier te interpreteren ten einde ze binnen een organisatorisch kader te plaatsen tussen: (1) politiek, (2) de ondernemerswereld en (3) criminele kringen.

‘Dokter…de nummertherapie… hoe werkt dat?’     ‘Geef mij het nummer van uw betaalpas!’

De ‘maffia’ is daarmee voor Rizzoli een politiek onderwerp. In dit perspectief gezet oefent de maffia een soevereiniteit uit met behulp van het gebruik van tot systeem gemaakt geweld. De maffiose macht is vervolgens gebaseerd op de accumulatie van illegaal kapitaal en het gebruik daarvan op een legale manier in de vorm van een onderneming (een bedrijf). Aldus omschreven vindt men in de kern ervan het concept van wat bij Rizzoli heet maffiose bourgeoisie, een kwalificatie die hij ontleent aan de socioloog Umberto Santino, maffiadeskundige en antimaffia-activist. Het betreft een sociaal lichaam, een maffioos relationeel systeem, dat bestaat uit relaties van (bloed)verwantschap, vriendschap, gedeelde belangen en medeplichtigheid.

De bedoelde relaties zijn sociaal hiërarchisch samengesteld. De top ervan is in staat pacten te sluiten met de hoogste sferen van de politieke en economische machten in de maatschappij. Het cement tussen politiek, maffia, onderneming is witwassen. Het draait in Italië daarbij met name om geld verkregen uit afpersing, dat weer in bouwondernemingen en de realisatie van infrastructurele werken wordt gestopt (betonmaffia). Zo bestaat er ook een gigantische ecomaffia die zich bezighoudt met afvalverwerking en transport (exploitatie van publieke werken; afval is ook met beton te mengen: is het gek dat af en toe een pand of een brug instort?)). In feite kunnen de activiteiten van alles omvatten, als het maar geld oplevert.

Neoliberale maatschappij

Ook in de neoliberale maatschappij wordt de zinvolheid van een activiteit afgemeten aan het antwoord op de vraag: ‘Wat levert het financieel op?’. Deze instelling is inherent aan het kapitalistische denken. Zinvol handelen is winst-geörienteerd wat weer onder concurrentiële druk staat (de ander slimmer af zijn; elkaar vliegen afvangen). De neoliberale variant van het kapitalisme aast bovendien op het doen verdwijnen van de publieke sector, door het onderbrengen van publieke functies in private ondernemingen. Combineert men deze economisch-politieke velden (kapitalisme/neoliberalisme) binnen de maatschappij, dan ontstaan er op tal van plaatsen sub-velden die meer of minder maffiose trekken vertonen.

Telkens komt men bijvoorbeeld minimaal tegen dat dwang (overheersing) wordt ingezet om een doel te bereiken, welk doel vooral financieel gericht is. Tussen die dwang en het doel wordt ‘waarheid’ vermorzeld (door fraude, valsheid in geschrifte, zwijgen over fouten etc.). Het geheel laat zich presenteren als maffioos. Enkele voorbeelden. Half juli 2013 deed zich een ernstig treinongeval voor in het Franse plaatsje Brétigny (omgeving Parijs). Naast vele tientallen gewonden vonden daarbij ook zeven doden te betreuren. De bekende onderste steen zou boven komen, zo werd bezworen. Maar de directie van de Franse spoorwegen (SNCF) was helemaal niet van plan dit te laten gebeuren. De waarheidsvinding van de onderzoekers van het ongeval werd sterk bemoeilijkt. Er werd een omerta (een maffia-term voor ‘de wet van de stilte’) afgekondigd: ‘Des te minder men tegen de onderzoekers zegt, des te beter is het’, aldus een jurist van de SNCF. Het Franse weekblad Marianne van 12-18 februari 2016, dat over deze affaire berichtte, zegt openlijk: Dit zijn gangstermethodes (de onderste steen is dan ook nog niet boven).

COP21, De aarde redden zou geld moeten opleveren

‘Daar zouden we mee kunnen beginnen!’.

Overigens wordt op het hoogste Europese niveau ook met een omerta gewerkt. Dat was bijvoorbeeld het geval, blijkend uit een interne memo van de Europese Commissie voor Handel, dat de EU-regeringen hadden afgesproken elke discussie over het vrijhandelsverdrag tussen de VS en Europa (TTIP) op de Klimaattop (COP21) direct in de kiem te smoren: het klimaatakkoord zou wellicht het omstreden vrijhandelsakkoord kunnen inperken. Het maakt tegelijk duidelijk dat het milieu hen een zorg zal zijn: er moet verdiend kunnen worden!

Ook op het nationale niveau komt men het gebruik van de omerta tegen: de (Nederlandse) Nationale ombudsman vroeg de Kinderombudsman een geheime ontslagbrief te ondertekenen (wat de laatste weigerde). Ondervraagd over deze kwestie door de Tweede Kamer hield de Nationale Ombudsman de Kamer informatie achter. Liegen en zwijgen is dan ook geen uitzonderlijk gedrag van de maffiose bourgeoisie. Dit alles komt frequent voor ongeacht over welke sector men spreekt. Zo deed de fokker, landbouwingenieur en oprichter van de bio-markten in Parijs, Pierre Hinard, wat de Franse vleesindustrie en slachterrijen aangaat een boekje open met zijn Omerta sur la viande (Omerta over vlees; Grasset, Parijs, 2014).

We mogen niet vergeten dat we aldoor spreken over ‘nette mensen’. Dit geldt ongetwijfeld ook voor de directie van de Zwitserse zaad- en chemie multinational Syngenta, dat ondermeer zaden verkoopt die met een laagje verdelgingsmiddel (pesticide) ommanteld zijn. Dat de leidinggevenden tot de ‘nette mensen’ gerekend worden belet hen niet een dochterbedrijf van Syngenta maffioos te laten handelen. In de loop van een aantal jaren heeft die ‘dochter’ 922 ton zaden, ommanteld met een inmiddels verboden pesticide, door een Franse boer over zijn landerijen in de Lot-et-Garonne laten verspreiden. Bij ontdekking daarvan door andere boeren is daartegen een juridisch geding aangespannen. Toen het bedrijf op het punt stond te worden veroordeeld, werd het dochterbedrijf vliegensvlug ontbonden en opgelost in het moederbedrijf. De advocaat van de boeren die verhaal zochten tegen de giftige stortingen, over deze ontbinding: ‘Het is schaamteloos dat de verantwoordelijkheid van een bedrijf verdwijnt met zijn zelfmoord. In de sector van het milieu is het een gewoonte geworden om zulk soort bedrijven op te richten als er dit type risico’s bestaan’ (Le Monde, 12 februari 2016). Deze gedragingen zijn beeldvormend voor wat ‘maffiose bourgeoisie’ heet.

Leden van die bourgeoisie houden zich ook op in de wereld van de farmaceutische industrie. Hoe dicht in deze sector de bovenwereld en onderwereld op elkaar zitten maakt een aantal Belgische farmaceutische bedrijven duidelijk, waaronder Sterop in Brussel en Andacon in Dadizele, die verdacht worden grondstoffen te hebben geleverd aan een Mexicaanse drugsbaron. Natuurlijk spelen zij de geboren onschuld (de Volkskrant, 9 maart 2016).

‘Opgelet…’  ‘Ik herinner u eraan dat het illegaal is u niet te laten plunderen…’

Weer een ander deel van de maffiose bourgeoisie houdt zich op in de wereld van de medische farmacie. In een interview met het maandblad EM (nr. 6, februari 2016; uitgegeven door de Erasmus Universiteit Rotterdam) gaat de gezondheidseconome Carin Uyl in op de problematiek van het medicijnentekort, dat steeds groter dreigt te worden. De achtergrond van die dreiging wordt gevormd door teruglopende winsten voor de farmaceutische industrie, bijvoorbeeld omdat zorgverzekeraars de prijzen voor medicijnen scherp uit onderhandelen. Die industrie weigert daarop aan een land medicijnen te leveren. Daarmee plegen zij chantage die hele categorieën zieken in een land aangaat. Niets ongewoon natuurlijk in een neoliberale maatschappij. Immers, zo legt Carin Uyl uit: ‘Het zijn commerciële partijen. Als die niet meer willen leveren, dan kun je ze daartoe moeilijk verplichten’. Deze commerciële partijen bestaan uit nette mensen, die zich niet druk maken over zo iets als ‘maatschappelijke verantwoordelijkheid’. Daar word je immers geen cent wijzer van…

Hier ging het nog om chantage als drukmiddel. Maar de farmaceutische industrie deinst, net zo min als de ‘echte’ maffia, terug voor het laten overlijden van mensen. Dat leert bijvoorbeeld – opnieuw – het boek van de Deense auteur Peter C. Gotzsche, Dodelijke medicijnen en georganiseerde misdaad (Lemniscaat, Rotterdam, 2015). Het gaat niet om zorg, het gaat om verdienen en dat is het hoogste doel in de neoliberale maatschappij. Dan hebben we het nog niet gehad over de wapenfabrikanten en wapenhandelaren, niet de malafide figuren, maar zij die met exportvergunningen werken (hun handelen is dus goedgekeurd – want van een vergunning voorzien – door de overheid). Betrekt men dit op het Midden-Oosten, dan is het mogelijk (a) de wapenleveranties (door Westerse landen), (b) het gebruik van die wapens in het Midden-Oosten en (c) de vluchtelingenstroom naar Europa met elkaar in verband te brengen. De zeven miljard euro die wellicht naar de dictator Erdogan (Turkije) zal gaan als (deel van de) ‘oplossing’ van het migratieprobleem, is de winst voor de wapenfabrikanten en –handelaren. Want het kapitalistisch handelen is als een zero-sum game te zien: de een zijn winst is de ander zijn verlies.

Wat dit leert? Wel, het kapitalisme is amoreel. Het handelen op een wijze zoals uit de voorgaande voorbeelden spreekt, is echter als immoreel te kwalificeren. Het zal evenwel veelal als legitiem worden ervaren in een neoliberale maatschappij tot in de hoogste kringen, de maffiose bourgeoisie, zo kunnen we observeren. De Nobelprijswinnaars voor Economie, George Akerlof en Robert Shiller maken in hun boek ‘Oplichtingsmarkten’ (Marchés de dupes, 2016) duidelijk dat de leugen en manipulatie inherent zijn aan de economie…

Maffioos van A tot Z

Het zou niet veel moeite kosten het aantal voorbeelden van (legitiem) maffioos handelen in de neoliberale maatschappij te vermeerderen. De milieufraude van Volkswagen is zo’n ander, exemplarisch voorbeeld. Corruptie was op een bepaalde wijze in de Duitse economie voor bepaalde groepen ingebouwd. Het was hen toegestaan (tot ongeveer 2000) 1 % van hun economische activiteiten te besteden zonder die nader te verantwoorden (NA genoemd: nützliche Ausgaben’,‘nuttige uitgaven’). Die waren bedoeld als ‘commissiegelden’ (steekpenningen) dat wil zeggen corruptie. Tevens werden kartels door de Duitsers ongemoeid gelaten. De bestuurders van bedrijven troffen elkaar discreet in hotels dicht bij vliegvelden (aldus Henri Lachmann, oud-presidentdirecteur van Schneider Electric over het gebrek aan ethiek; geciteerd in Marianne van 11 tot 17 maart 2016).

Het is zoals Bas Heyne in de NRC van 12-13 december 2015 formuleerde: ‘Het maakt korte metten met de populaire gedachte dat het streven naar een betere, gezondere en duurzame wereld het beste maar kan samengaan met de commerciële belangen’. Commerciële belangen gaan, integendeel, veelal goed samen met ‘maffia’. Het boek van Rizzoli Maffia van A tot Z geeft daar vanuit de Italiaanse onder– en bovenwereld en het ‘cement’ tussen die werelden, redelijk wat stof voor overdenking. Zeker, niet alles is maffia, want dan zou niets maffia zijn, zoals hij in de opening van zijn boek zegt. Maar veel is wel maffioos, zo zagen wij!

Thom Holterman

RIZZOLI, Fabrice, La mafia de A à Z. Crime organisé, mafias, antimafia, 160 définitions pour un état des lieux, 176 blz., prijs 15 euro.

[Beeldmateriaal ontleend aan diverse nummers van het Franse weekblad Marianne.]