’The Social Commons’ of ’Sociaal Gemeen Goed’

(Bron: website Attac-Vlaanderen, foto van website filosophersforchangeosophersforchange)

De Belgische ngo’s zijn gestart met een nieuwe campagne over sociale bescherming. Het is een agenda die veel verder gaat, die sociale bescherming inderdaad als een mensenrecht ziet, ze universeel en op niet-commerciële wijze wil toepassen. Ik wil nog een stapje verder zetten en pleiten voor een ‘sociaal gemeen’, voor hier en voor het Zuiden. Waarom? Het valt op dat telkens je sociale bescherming wil bepleiten, veel jongeren meteen de andere kant op kijken.

Sociale bescherming! Iets uit de oude tijd! Dat hebben zij toch niet nodig! En het klopt dat veel jongeren niet echt behoefte hebben aan de solidariteit van de rest van de samenleving, tenzij …, ja, tenzij ze een fiets- of auto-ongeval hebben, tenzij ze plots ziek worden, tenzij ze denken aan de toekomst … Want je zal maar alles uit je eigen zak moeten betalen als je in het ziekenhuis ligt. Of je zal maar net genoeg verdienen om te kunnen leven, zonder iets te kunnen sparen voor je pensioen.

Maar het blijft een uitdaging om dit oude systeem op een aantrekkelijke manier te kunnen voorstellen aan jongeren, om uit te leggen dat dit toch precies de solidariteit is die ze doorgaans wel verdedigen. Spreken over ‘commons’ kan dan helpen, want de commons, het gemeen, daar staan de meesten wel achter. Het wijst op meer en meer gedeelde verantwoordelijkheid, het wijst op concrete solidariteit in plaats van op een abstract gegeven waarvan men de finesses niet kent.

Het zou natuurlijk niet erg fair zijn om een ‘gemeen’ te bepleiten en dat gewoon als een synoniem van de bestaande sociale bescherming te zien. De bestaande systemen zijn vijftig of honderd jaar oud en beantwoorden niet altijd even goed als toen aan wat vandaag de behoeften zijn. De maatschappij is veranderd en de samenleving is veranderd. Ook de sociale bescherming moet dus veranderen én verbeteren. Niet voor niets spreken sommigen van een ‘kathedraal’ als ze het over onze sociale zekerheid hebben, of over de ‘belangrijkste revolutie van de 20ste eeuw’. Toch moet er hier en daar wat bijgeschaafd worden, moeten de vele hindernissen om toegang te krijgen tot bepaalde rechten worden weg gewerkt, kunnen de vele bijbouwsels van de afgelopen decennia in één coherent geheel worden herverpakt.

Met een nieuwe naam – het sociaal gemeen – kan aan een nieuwe en betere inhoud worden gewerkt, om mensen méér bescherming te bieden. Tenslotte is het een feit dat de meeste mensen die sociale bescherming niet echt als van hen beschouwen. Ze zien het als iets van de overheid, van de vakbonden, van de mutualiteiten, van afwezige abstracte organisaties ergens in Brussel. Nochtans zijn wij het allemaal samen die voor onze sociale bescherming hebben betaald, met sociale bijdragen en met belastingen.

De sociale bescherming is van ons en van niemand anders, vandaar dat een benadering via het gemeen echt aangewezen is. Het zijn drie belangrijke redenen om over te stappen van ‘sociale bescherming’ naar een ‘sociaal gemeen’. Tel daarbij dat de sociale bescherming vandaag de dag hoe dan ook aan het veranderen is en bovendien wordt bedreigd. Ze is aan het veranderen door het soberheidsbeleid dat nu ook in de Westeuropese landen wordt gevoerd en rechtstreeks leidt tot afbouw van de uitkeringen en zelfs van sommige rechten. Dit zijn neoliberale hervormingen die nergens voor nodig zijn en de mensen kwetsbaar maken.

Onze sociale bescherming wordt bedreigd door de onderhandelingen die bezig zijn over internationale handelsverdragen waardoor de dienstverlening aan internationale concurrentie wordt bloot gesteld. Maar de sociale bescherming wordt ook bedreigd door de groeiende belangstelling voor het basisinkomen, een individualistische liberale oplossing die onmogelijk samen met de sociale bescherming kan bestaan en daarenboven de arbeidsmarkt en ons streven naar meer gelijkheid ernstig kan uithollen.

Wat bedoel ik dan met een ‘sociaal gemeen’ en wat kan het betekenen? Hoe het sociaal gemeen er in de toekomst zal uitzien, is moeilijk te zeggen, aangezien het de samenlevingen zelf zijn die er vorm moeten aan geven. Vast staat wel dat enkele algehele principes moeten gewaarborgd blijven, zoals respect voor universele mensenrechten, niet-commercialisering, horizontale solidariteit van allen met allen. Kortom, de grote principes die aan de basis liggen van onze bestaande sociale bescherming. Hoe en in welke mate we dit willen uitvoeren moet door de samenleving zelf worden bepaald. Op die manier kan men eerst en vooral de mensen weer bij de sociale vooruitgang betrekken. Ze moeten duidelijk weten dat het om hun rechten gaat en dat zij het zijn die er democratisch en participatief moeten over beslissen. Het kan niet dat het regeringen en parlementen zijn die zonder of met minimaal overleg aan de sociale rechten gaan sleutelen.

Wij zijn het die moeten beslissen over wat we willen en niet willen. Ten tweede kan door het organiseren van overleg met de mensen, de samenleving zelf worden beschermd. Het neoliberalisme staat een doorgedreven atomisering voor, en dat brengt, op termijn, de samenleving en dus ook de solidariteit in gevaar. Ten derde kan een bespreking van de sociale bescherming er toe leiden dat de rechten worden uitgebreid en versterkt. We hebben allemaal bescherming nodig, een leven lang, en een besef daarvan kan helpen om het systeem te verbreden en coherenter te maken. Het heeft immers geen zin meer om rechten toe te kennen in functie van je statuut op de arbeidsmarkt. En wordt het niet dringend noodzakelijk om ook een paar milieurechten op te nemen, zoals het recht op water?

Wanneer men daarover begint na te denken, stelt men al gauw vast dat het huidige economische systeem eveneens zal moeten veranderen om een hele samenleving te beschermen. Er is al erg veel geschreven over de nieuwe kenniseconomie die sowieso tot een andere arbeidsmarkt zal leiden. En hoe dan ook is het duidelijk dat een economie die enkel streeft naar winst, de natuur en de zorgtaken buiten beschouwing laat, geen grote toekomst kan hebben. Of met andere woorden, het is duidelijk dat een systeem van sociale bescherming alleen de economie niet kan veranderen, maar ze kan er wel sterk toe bijdragen dat er over wordt nagedacht en dat met veranderingen wordt begonnen. En dat kan dan weer tot het inzicht leiden dat de economie toch in dienst moet staan van de samenleving, dat ze goederen en diensten moet produceren waar de mensen behoefte aan hebben. Of nog, met andere woorden, dat ze moet zorgen voor de mensen. En zo is de cirkel eigenlijk rond.

De economie moet zorgen voor de mensen, zoals het milieubeleid moet zorgen voor de natuur en zoals de sociale bescherming moet zorgen voor ons allen. De zorg kan centraal komen te staan, de zorg voor het leven van mens, samenleving en natuur. Met een sociaal gemeen, zo blijkt dan, kan je zorgen voor de duurzaamheid van het leven. Hoe de sociale bescherming van de toekomst er kan uitzien, is niet te voorspellen. Het hangt af van de machtsverhoudingen in de samenleving en van het democratisch gehalte van de gesprekken. Maar het is duidelijk dat kan en moet nagedacht worden over de (on)voorwaardelijkheid van het leefloon, over de individualisering van rechten, over de arbeidsduur, over de verdeling tussen bijdragen en belastingen.

Wat ik met dit boek wil duidelijk maken is dat de sociale bescherming geenszins een instrument van het kapitalisme is, ze kan zoveel meer zijn dan een correctiemechanisme. Sociale bescherming kan net zo goed een instrument worden voor systeemverandering, maar dan in positieve zin, met aandacht voor het leven. Het sociaal gemeen is een project voor de lange termijn, maar er mee beginnen op een ogenblik dat onze verzorgingsstaten worden bedreigd, is zeker geen slechte keuze. Trouwens, voor linkse partijen is dit een gouden kans. Hoe beter dan met een belofte van méér sociale bescherming en meer participatie kan je mensen voor je project winnen?

—————-

Te bezoeken: www.socialcommons.eu

Francine Mestrum ‘The Social Commons. Rethinking Social Justice in Post-Neoliberal Societies’ werd geschreven in het Engels. Er is op de website www.socialcommons.eu ook een samenvatting in het Nederlands beschikbaar. Ze zijn beide gratis beschikbaar. Aangezien het project geen enkele subsidie ontvangt en met particuliere middelen wordt gefinancierd, is elke financiële bijdrage erg welkom.