Vaarwel Aan Het Kapitalisme
Het wordt tijd meer mensen te interesseren voor de gedachte aan een wereld bevrijd van de kapitalistische tirannie. Dit is wat de Franse historicus Jérôme Baschet wil bereiken met zijn boek Vaarwel aan het kapitalisme, Autonomie, gemeenschap van het goede leven en de veelheid van werelden (2014, 2016). Jérôme Baschet doceert afwisselend aan twee academische instellingen, te weten de universitaire instelling EHESS te Parijs en de Universidad Autónoma de Chiapas te San Cristóbal (Mexico). Dit laatste speelt een belangrijke rol in zijn boek. De interesse voor een vaarwel aan het kapitalisme hoopt hij op te wekken met het uitwerken van de actuele sociale en politieke experimenten, die zich door de opstand van de zapatisten sinds de jaren 1990 in Chiapas aan het opstapelen zijn. Het betreft een ‘reële utopie’ met een groot bereik.
(Oorspronkelijk verschenen op Libertaire Orde)
Politiek zonder staat
Het eerste hoofdstuk van het boek analyseert het kapitalisme en kritiseert het bestaande neoliberaal-economische systeem als een ‘mensen verdelgend systeem’ (système humanicide). Het kapitalisme kan niet anders dan door concurrentie en accumulatie tot destructie van alles leiden. Het zet mensen zodanig tegen elkaar op, dat ze elkaar fysiek en psychisch afmaken. De Amerikaanse regering Trump levert een actueel voorbeeld van het organiseren van een mensen verdelgend systeem. Je kan dit in de nette bewoordingen van Baschet vervatten, zoals die van zijn tussenkopjes in de tekst (‘Tyrannies et mutations du travail’; ‘Formattage concurrentiel des subjectivités’). ‘Neen, dit willen wij niet meer’, zo sluit hij het eerste hoofdstuk af.
Het tweede hoofdstuk legt zich toe op een uitwerking van zapatistische experimenten in Chiapas (een gebied met een omvang van België). Het gaat om het construeren van autonomie en het bedrijven van politiek zonder staat. Hier komt men anarchistische elementen tegen als zelf-emancipatie en zelfbestuur. Een en ander krijgt nader gestalte in het derde hoofdstuk, waar de relatie zichtbaar wordt met parallelle gedachten ontwikkeld door Westerse denkers en activisten. In dat hoofdstuk beroept Baschet zich dan ook op auteurs als Karl Polanyi, Ivan Illich, André Gorz, Serge Latouche. Met behulp van hun gedachten wordt het beeld van een maatschappij bevrijd van een kapitalistische economie zichtbaar. Bovendien maken de zapatistische voorbeelden duidelijk dat het mogelijk is om zonder kapitalisme via collectieve besluitvorming noodzakelijke sociale, culturele en productieve organisaties op te bouwen, die een goed leven voor iedereen opleveren.
Het vierde hoofdstuk maakt duidelijk hoe die ene wereld die we kennen uit een veelheid van werelden bestaat. Coördinatie en coöperatie zal onder meer tot een dialoog moeten leiden tussen het antikapitalisme van Noord en Zuid. Daar is werk aan de winkel. Het vijfde hoofdstuk verschaft zicht op het feit, dat we reeds op weg zijn. Het ecologische bewustzijn speelt daarbij een belangrijke rol.
Kwalitatieve keuzes
Het belangrijkste hoofdstuk van het boek vind ik waar de zapatistische uitwerkingen worden besproken. Daar wordt – aan de hand van de praktijk – duidelijk hoe een radicale democratie van zelfbestuur werkt en een bevrijde gemeenschap zonder staat is op te vatten. Daarvoor is het nodig geweest zich te ontdoen van de destructieve logica van waardevermeerdering en om productieve activiteiten te ontwikkelen via kwalitatieve keuzes en collectieve overeenstemming. Het gaat dus steeds om de constructie van antikapitalistische contouren zonder staat. In revolutionaire zin keert Baschet dus de zaken om. De revoluties in het begin van de 20ste eeuw dreven tot politieke machtswisselingen maar liepen uit op menselijke rampen (genocide, deportaties enz. in Rusland, China). In de voorstelling van Baschet hoort het te gaan om een praktische uitwerking van een nieuwe manier van leven, om wat wel prefiguatie (voorafschaduwing) wordt genoemd. De reële basis voor die gedachte vindt hij in wat de zapatisten tot op heden toe hebben weten te bereiken.
Een niet statelijk antikapitalisme, geen productiedwang, niet etnocentrisch en zeker ook niet patriarchaal, is een antikapitalisme van het radicaaldemocratische type van zelfbestuur, van goed leven voor allen, aldus vat Baschet zijn zienswijze aan het eind samen. Dit heeft ongetwijfeld iets bevlogens. Maar het is gebouwd op de praktijk van een bevlogen groep mensen (de zapatisten). Het lijkt mij evenwel dat niemand moet denken dat de zapatistische praktijk zich onmiddellijk een op een van Chiapas (Mexico) laat kopiëren in andere maatschappelijke werkelijkheden, zoals Westerse maatschappijen. Eén ding is echter zeker: niemand kan nog zeggen dat er geen alternatief is voor het kapitalisme. En volgen we de zienswijze van Naomi Klein, dan kan hetgeen Baschet aandraagt samen een ‘explosief’ mengsel vormen…
De Canadese activiste Naomi Klein herkent in de nieuwe regering van de USA een staatsgreep van de grote ondernemingen, een staatsgreep die is ingegeven door angst. Zij signaleert dat in de hele wereld de invloed van de alsmaar groeiende sociale bewegingen de belangen van het establishment bedreigen. Dit betekent dat deze bewegingen een moeilijke en noodzakelijke taak hebben. In haar artikel onderbouwt zij hoe zij die staatsgreep ziet en zij wijst erop dat degenen die al een absolute obscene rijkdom genieten, vast besloten zijn die nog groter te maken. Toch ligt door de sociale bewegingen dit alles meer en meer onder vuur (van Occupy Wallstreet tot de beweging die Bernie Sanders voortbracht). Dit stimuleert het optimisme dat de ‘schurken zonder grenzen’ uiteindelijk het onderspit kunnen delven. Hetgeen onder meer door Baschet wordt aangedragen kan helpen het optimisme te inspireren. Want een andere manier van samenleven dan die het kapitalistische establishment oplegt, is mogelijk.
Thom Holterman
BASCHET, Jérôme, Adieux au capitalisme, Autonome, société du bien vivre et multiplicité des mondes, Éditions La Découverte, Paris, 2016, 206 blz., prijs 8,50 euro.