Voltairine de Cleyre, “anarcha-feministe van het eerste uur”

Oorspronkelijk verschenen op website De Vrije

Dat ik hier aandacht vraag voor Voltairine de Cleyre , een anarcha-feministe van het eerste uur, hangt samen met het feit dat enige tijd terug is uitgekomen de eerste bundel teksten van haar in het Frans, uit het Engels vertaald. De bundel is getiteld ‘D’espoir et de raison, Écrits d’une insoumise’ (Over hoop en rede, Geschriften van een opstandige) en is samengesteld door Normand Baillargeon (docent opvoedingsfilosofie aan de universiteit van Montreal) en Chantal Santerre (docente bestuurstechniek). Beiden zijn actief in (Canadese) libertaire kringen.

Voltairine de Cleyre, Amerikaanse van geboorte, afkomstig uit een arm arbeidersgezin, publiceert in het Engels. Of er ook Nederlandse vertalingen van haar werk zijn weet ik niet. Voor wie haar wil leren kennen, hebben de samenstellers een uitgebreide inleiding aan de bundel toegevoegd. Daarin beschrijven zij haar levensloops en plaatsen die tegen de achtergrond van een aantal politieke gebeurtenissen en van het milieu waarin haar denkbeelden vorm krijgen.

Vervolgens behandelen zij haar libertaire ideeën. Tenslotte verantwoorden zij zich voor hun keuzen van geschriften van De Cleyre. Dit alles is met veel gevoel voor de persoon van De Cleyre gedaan. Je krijgt het idee dat Voltairine zelf begrepen heeft welk motto met haar naamgeving door haar vader, een bewonderaar van de Franse schrijver en filosoof Voltaire (1694-1778), haar voor het leven heeft meegegeven… Haar twee centrale thema’s worden: de bestrijding van het kapitalisme en het ‘vrouwenvraagstuk’.

Voltairine heeft verschillende stadia van ‘anarchisme’ doorlopen. Zo schrijft ze dat ze zich in de loop van de tijd heeft geïdentificeerd met verschillende stromingen, zoals het anarchistisch mutualisme (Proudhon), het anarcho-communisme (Kropotkin), waarna zij zich tenslotte als ‘anarchiste’ zonder enige toevoeging opstelt.

Ze schrijft daarover in het opgenomen opstel ‘De geboorte van een anarchiste’. Wat alle anarchisten gemeen hebben, stelt ze, is hun afwijzing van gezag dat van buitenaf wordt opgelegd en wat daarvoor in de plaats komt: zelfbestuur. Het gaat om vrijheid. De verschillende toevoegingen slaan dan op ideeën omtrent de beste maatschappelijke vorm waarin die vrijheid wordt gegoten. Wel, zegt zij, het gaat om de vrijheid en de ondervinding moet leren wat de beste maatschappelijke vormen zullen zijn.

In de bundel treft men essays aan van De Cleyre over anarchisme en feminisme, zoals: ‘Anarchisme en Amerikaanse tradities’, ‘Waarom ben ik anarchiste’, ‘De geboorte van een anarchiste’, ‘Over directe actie’. Wat de feministische teksten aangaat treft men aan: ‘De politieke gelijkheid van de vrouw’, ‘Het huwelijk is een slechte actie’, ‘De seksuele slavernij’, ‘De barrières van de vrijheid’. Ook vindt men er een essay over ‘Misdaad en straf’, waarin zij een strafrechtelijke optiek vertolkt die sterke overeenkomst vertoont met die van Clara Meyer-Wichmann.

Voltairine de Cleyre heeft zich ook met literatuur beziggehouden, gelet op haar essay ‘De literatuur, spiegel van de menselijkheid’. Zij schrijft eveneens gedichten. Een aantal ervan is in deze bundel opgenomen.

Wat mij aan haar essays opvalt is haar vaak efficiënte, onomwonden manier van poneren van de problematiek die zij gaat behandelen en het argumenteren. Een voorbeeld levert het essay ‘De economische tendens in de vrije gedachte’.

De tekst is een lezing van haar, gehouden in 1887 en daarna gepubliceerd in het blad ‘Liberty’, uitgegeven door Benjamin Tucker. Zij bespreekt daarin een zin uit een brief met een opgeheven vinger van een kardinaal uit die tijd. De ‘kardinale’ zin luidt: ‘De vrije gedachte leidt tot het atheïsme, tot de destructie van de sociale en burgerlijke orde en tot de opheffing van de regering’. Direct erop laat zij volgen: ik aanvaard deze verklaring van de beste man. Zij zegt hem zelfs erkentelijk te zijn voor deze intellectuele scherpzinnigheid, die je niet eens bij een aantal vrijdenkers aantreft.

Vervolgens gaat zij vol vuur haar best doen om aannemelijk te maken dat de waarschuwing van de kardinaal aan zijn parochianen precies inhoudt waar het haar om te doen is: het afscheid van de economische slavernij door de vernietiging van de economische tirannie!

Naast scherpte van het betoog, treft men ook veel retorisch vermogen aan in dit essay. Het is niet zo zeer dat haar gedachtegang ons nieuwe inzichten verschaft. Maar het is gewoon een genot om het parcours van haar gedachten te volgen en te bedenken dat het inmiddels ruime een eeuw geleden is dat het is verwoord. Met enige bewerking van wat data zou het heden geformuleerd kunnen zijn!

In feite kan je het zelfde zeggen van haar teksten, voorzover in de bundel opgenomen, over haar feministische standpunten. Huwelijk? Een slechte zaak: leidt tot verlies van vrijheid door de vrouw, tot seksuele onderhorigheid van de vrouw aan de man. Dat wil niet zeggen dat ze tegen een liefdesrelatie tussen man en vrouw is, maar ze raadt aan niet te gaan samenwonen…

Verouderde opvatting? Overdreven voorzichtigheid? In het Frankrijk van vandaag is wetgeving in voorbereiding die het geweld binnen koppels moet bestrijden. Nu is het helemaal de vraag of wetgeving daartegen helpt, maar de gegevens die ertoe aanleiding waren, liegen er niet om: het huwelijk is dodelijk! Ik maak dit op uit een artikel over dit onderwerp in het Franse dagblad ‘Le Monde’ (van 26 februari 2010).

In Frankrijk wordt om de drie dagen een vrouw door haar partner om het leven gebracht. Een nationale enquête (uit 2000) over ‘echtelijk’ geweld leert dat één op de tien vrouwen slachtoffer is van fysiek, seksueel of psychologisch geweld van haar partner. Het komt dus goed uit dat een aantal relevante teksten van Voltairine de Cleyre in het Frans zijn verschenen… Maar ik vermoed dat de situatie in veel andere Westerse landen niet sterk zal verschillen.

Haar werk is overigens aldoor goed toegankelijk geweest, want ze publiceerde, zoals opgemerkt, in het Engels. Haar artikelen verschenen ook in Amerikaanse anarchistische tijdschriften, zoals in ‘Mother Earth’, uitgegeven door Emma Goldman. Die schreef overigens een mooi artikel over Voltairine: zie de site: http://sunsite.berkeley.edu/goldman/Writings/Essays/voltairine.html .

Eveneens verschenen er al eerder bundels met essays van haar, zoals een vroege uit 1914, samengesteld door Alexander Berkman. Later komt men de biografie tegen van Paul Avrich, ‘An American Anarchist: The Life of Voltairine de Cleyre’, naast diverse bundels in 1980, 2004, 2005. De bundel van Baillargeon en Santerre verschaft daarover meer informatie in de bijgevoegde literatuurlijst, die ook een lijst met relevante sites bevat.

DE CLEYRE, Voltairine, D’espoir et de raison, Écrits d’une insoumise, bundel samengesteld en ingeleid door N. Baillargeon en Ch. Santerre Lux Éditeur, Montréal, 2008, 321 blz., prijs 29,95 dollar.

Zie elders op globalinfo een stuk over haar rol in het ontwikkelen van het ‘concept directe actie’.