Zembla over bouwfraude

Dit stuk is geschreven voor het komende nummer van Solidair magazine. De uitzending van Zembla wordt dinsdag 14 november, om 09.50 uur herhaald

Op zondag 12 november zond de Vara in het programma Zembla de aflevering ‘Afrekenen met Bouwfraude’ uit. Vijf jaar geleden had het programma de geruchtmakende uitzending met klokkenluider Ad Bos uitgezonden, waarmee het hele bouwfraudeschandaal begon. Het was een sterk staaltje onderzoeksjournalistiek, zoals je helaas zelden ziet op (de Nederlandse) tv.

De bouwfraude gaat in feite over economische macht in Nederland, en hoe de politiek daar mee omgaat. De getoonde feiten waren onthutsend: de schade die de prijsafspraken onder bouwbedrijven de maatschappij hebben berokkend, is gigantisch, de ‘straffen’ die uitgedeeld werden minimaal. Maar het aanschouwen van de uitzending heeft een vreemde effect op de kijker. Ze is namelijk even onthullend als deprimerend omdat iedereen weet dat er toch niets mee gebeurt.

De hele bouwfraude-zaak was namelijk vijf jaar eerder begonnen met een uitzending van hetzelfde programma, waarin ‘klokkenluider’ Ad Bos uit de doeken deed hoe de schaduwboekhouding van de bouwbedrijven in elkaar zat. Het leidde tot een hoop gekakel, een parlementair onderzoek en (volgens media) ‘forse boetes’ door de NMa, de instantie die ingesteld is om juist dit soort economische misdaden te voorkomen. Sinds de eerste uitzending in 2001 is Zembla steeds op de zaak teruggekomen, met diepgravende reportages, onder andere over corruptie in de ambtenarij. Zembla laat echter zien dat het hoofdzakelijk de klokkenluiders zijn geweest, die gestraft zijn. Naast Bos waren dat de heren Zinhagel en Dost. De laatste, die essentieel bewijsmateriaal geleverd heeft waardoor de bouwbedrijven tenminste een deel van het door hen gestolen kapitaal terug hebben moeten geven, verklaart in de uitzending als dank alleen een kerstkaart te hebben gekregen van (toenmalige minister van Economische Zaken) Brinkhorst. Ze zijn allemaal hun baan kwijt door de affaire, en worden in de bouwwereld met de nek aangeken.

De maatregelen die de NMa nam, en die in het programma glunderend verdedigd worden door voorzitter P. Kalbfleisch, zijn een lachertje. Er is voor een paar honderd miljoen euro boetes uitgedeeld. Er werd van alles kwijtgescholden (in ruil voor ‘medewerking’) en de bouwbedrijven kregen ook nog eens korting op de uiteindelijke boete. De werkelijke schade – lees: extra winst voor de bedrijven – is tenminste 15 miljard geweest. Ook de politieke maatregelen bleven uit, zoals oud-PvdA-Kamerlid Van Gijzel in het programma uitlegt. Dat is ook niet zo vreemd als je bedenkt dat politici van alle grote partijen nauw verstrengeld waren (en zijn) met de grote bouwbedrijven. Zembla liet een ontluisterend serietje top-politici zien, van alle grote partijen maar toch voornamelijk VVD en CDA, die commissariaten bij de bouwbedrijven bekleedden. Sommige waren er zelfs van beschuldigd actief bij de fraude betrokken te zijn geweest, of er in ieder geval vanaf geweten te hebben. VVD kamerlid Pieter Hofstra vertelde in een kamerdebat over de zaak doodleuk dat zijn broer ook een bouwbedrijf heeft en dit soort gesjoemel daar heel normaal is.

Allesovertreffende toppunt is wel Annemarie Jorritsma, tijdens de bouwfraude minister van VROM (en later van EZ, waar ze alles privatiseerde waar ze d’r liberale vingers op kon leggen). Zij, nou ja haar man, bezit notabene een bouwbedrijf en wordt met naam en toenaam genoemd in de beruchte schaduwboekhouding. Ze is nu burgemeester van Almere, en wordt daar door de Zembla-camera bezocht, die ze hooghartig weigert te woord te staan. Haar hulpje komt aanzetten om een ouderwetse hand voor de lens te steken. Jorritsma is zo’n gezellige politica a la Erika Terpstra, die als minister met een bouwondernemer in zijn privé-vliegtuig even naar Oostenrijk heen en weer vliegt om samen een schaatswedstrijd te bekijken. Waarom? “Omdat ik schaatsen zo leuk vind, hihihi”.

Justitie heeft ook nog een duit in het bouwfraudezakje gedaan. Het vervolgde vier(!) van de 1300 betrokken bedrijven. “Tien bouwbestuurders zijn voor de rechter gekomen. De straffen zijn relatief mild met enkele taakstraffen en boetes variërend van 3000 tot 100.000 euro.” (Zembla). Verantwoordelijken bij justitie verschuilen zich steevast achter de verklaring dat het moeilijk is om bewijzen rond te krijgen. Maar dat lukte een paar media binnen de kortste tijd wel. Het lijkt er dus meer op dat ze bij justitie niet zo’n zin hebben om de zaak serieus te nemen.

Eigenlijk geldt dat voor iedereen. Zo’n uitzending van Zembla zorgt misschien voor wat leven in de media-brouwerij, maar ondernemers of politici hoeven er niet wakker van te liggen. Ook kiezers – het thema speelt geen enkele rol in de verkiezingsdebatten – vinden het klaarblijkelijk geen thema van belang. Er wordt steevast een grote keel opgezet over kleine criminaliteit als uitkeringsfraude of corruptie in arme landen. Maar als er werkelijk geroofd en gegraaid wordt, en het kost de belastingbetalers miljarden, vindt iedereen het doodnormaal. Het hoort waarschijnlijk gewoon bij wat Balkenende ‘die VOC-mentaliteit’ (“Toch?”) noemde.

Tegelijkertijd geeft de hele zaak te denken over de rol die media nog spelen in de maatschappij. Een tijdje geleden was er in Felix Meritis (Amsterdam) een discussie over Israel en het optreden tegen Palestina waar ook een gelouterde vredesactivist uit Israel sprak. Zijn zoon was zojuist opgepakt omdat hij als dienstplichtig militair weigerde ingezet te worden in de bezette gebieden. Hij schetste het probleem in Israel: “Het is niet zo dat de media niet berichten over de gruwelijkheden die Israel Palestijnen toebrengt. We hebben – naast een hoop pulp – goede media en er is geen censuur. Je kunt alles schrijven. Het probleem is dat het bijna niemand wat kan schelen.” De situatie in Nederland begint daar steeds meer op te lijken. Temidden van allerlei spektakel lukt het blijkbaar niemand meer om de zaken die werkelijk in de aandacht zouden moeten staan, op de agenda te zetten. Niet alleen de rekening van de bouwfraude wordt niet gepresenteerd, maar ook ‘ons’ aandeel in de oorlog in Irak, het klimaatdrama of de vóórtdurende mondiale honger en armoede spelen een merkwaardig ondergeschikte rol bij de verkiezingen. Maar ja, je zou je na zo’n uitzending ernstig moeten afvragen waarom je überhaupt nog zou moeten gaan stemmen als ze ‘daar in Den Haag’ toch niets ondernemen tegen opzichtig machtsmisbruik.

Wie niet machteloos toe wil zitten kijken hoe ze de buit onder elkaar verdelen, zal moeten bedenken hoe we ons in deze tijden kunnen organiseren en hoe we onder deze omstandigheden weer de juiste zaken op de agenda kunnen krijgen. Een van de plekken waar dat kan is een soort politiek festival, 2.Dh5 genaamd, dat we regelmatig organiseren en waarvan het eerstvolgende van 1-3 december in Utrecht is. Hoe we zichtbaarheid creëren voor de politieke thema’s en campagnes waar activisten mee bezig zijn, is daar niet voor niets een van de centrale thema’s.

Noten:
De eerste Zembla uitzending over bouwfraude van 9 november 2001 is hier te vinden. Discussie over de uitzending in het forum van Zembla

De website van de Parlementaire enquete bouwnijverheid

Klokkenluider Ad Bos is een politieke partij begonnen, het Ad Bos Collectief (ABC), dat als Lijst 19 deelneemt aan de verkiezingen.

(Dit artikel was oorspronkelijk op GlobalInfo gepubliceerd door Kees Stad.)